Monday, March 23, 2015


 He lehkhabu ‘Indona Ruamah’ tih hi Lalhriata ziak niin, phek 219 a chhah, kum 2012-a chhuah niin, a chhuahtu hi Synod Literature & Publication Board a ni. Nula leh tlangval inkara hmangaihna chungchang tarlanna a nih rualin he thawnthuah hian missionary rawngbawlna a lang tam ber thung! He thawnthu hi nula leh tlangval inhmangaih, a changtupa zawk missionary-a a kal tak avanga a bialnu nena in\hen ta, a hnua harsatna hrang hrang tawk dun a, Pathian ruat ni ngei tura ngaih theiha intawng leh ta chanchin tarlanna, ramthim rawngbawlna chanchin tarlanna leh pathian thiltihtheihzia tarlanna a ni.
    A thawnthu tlangpui chu hetiang hi a ni. Nula pakhat Partei a awm a, an khaw tlangval fel ni \hin, Aizawla an pem tak avanga Aizawl tlangval lo ni ta Thana nen an inngaizawng a. Mahse Thana chuan missionary-a kal a duh avangin Partei chuan a pawm thei ta lo va, an inthen a, Thana chu missionary-in a kal ta a ni. Missionary-a a thawhna hmun hi chiang taka tarlan a ni lo.
   Thana chu a thawhnaah malaria natna na tak veiin in lama inenkawl turin a lo haw a, chu chu Aizawla a thiannu Ronguri chuan Partei hrilhin lehkhain Aizawla zin tur leh Thana damloh thu te, Thana chuan a hming a lam a lam thu leh kan ve tur tein a ngen a. Hetih lai hian Partei erawh chuan palai hmel a lo hmu mek a, Vana nen innei turin ruahmanna siam vek a ni tawh a, lehkha pawh tar tura peihfel vek a ni tawh. Mahse Thana damlo chuan a rilru a khawih hle a, tlawh ngei ngei a duh a, chhuanlam siamin kal a tum a. A nuten inneihna thuam chhawm tur vel lei paha kal an remti a, a kal ta a. Thana chu Damdawi Inah an zu kan ta a, an inhmangaih a ni tih chu an la hria a, mahse engmah an tithei lo. Vanneihthlâk takin Vana chuan midang lakah sâwn a thlak tih an hre ta a, tichuan Partei nen chuan an innei thei ta lo a ni. Thana chuan engmah chu hre ve tawh lovin a thawhna hmun a pan a. A hnathawhna hmuna thawk ve Makhumi nen chuan an inngaizawng ta a, inneih hial an tum ta.
            Chutiang thil a thlen lai chuan Partei chu thih ngama nain a dam lo va, mak tak maia Pathian pawlna changin Thana a hriatthiam lohna zawng zawng chu a reh a, amah ngei chu missionary-a inpek a duh ta a, a inhlan thar ta nghe nghe a. Missionary hna dil tura Aizawla Ramengi nen an kalin Thana chuan nupui a nei dawn a ni tih a hre ta a, a rilru chu a ruk chuan a hrehawm hle a. Mahse Pathian hnenah inhlanin a \awng\ai a, nghet takin a ding thei a. Tichuan missionary-a a tlin thu a hriat hnuin an veng lamah a hawsan ta a, missionary hna thawk chuan a kal ve ta a, Thana chuan nupui a nei turah a ngai a ni.
  Missionary hna chu \ha takin a thawk ta a. A hnuah retreat neiin missionary tam tak Aizawlah an kalkhawm a, chutah chuan Thana nen inhmuin a nupui chungchang te a zawt luam a, mahse mi an tam avangin engmah an inhrilh fum fe thei lo va. A hnuah a \hiannu Ronguri hnen a\angin Thana’n vanduaina a tawk a, a ke a zeng a, Makhumi chuan midang a neihsan thute chu a hre ta a. A lainat hle a, Ronguri chuan Thana chu a la hmangaih a nih chuan nei mai turin a hrilh a. Tichuan Pathian hriattirna dawngin a hmangaih neih chu rem a ti ta a. Thana biain an insawirem ta a, an pahnih chuan nupa niin missionary hna thawk chuan an chhuak dun ta a ni. An thawhna hmunah harsatna eng eng maw te an tawk a, mahse an pahnihin an tuar dun zel a, an inhmangaih em em a ni.
   Harsatna lian tham em em an tawk lo va, mahse \um khat chu helho kahhliam hi an dispensary-ah an rawn hruai a, anni chuan lo enkawlin helho hruaitu pa chu Thana hmelhriat a ni a, an pahniha inbiain an kah tak chu thuawih lo a nih thu leh an zilh thu te a hrilh a. Hekna an tawh nasat avang leh hnawksak titu an tam thu hrilhin an \hian \ha ni mah se fimkhur turin a chah a. Partei chuan mumang mak tak neiin, a pasal Thana chu helhoin ko chhuakin a hnu rei vak loah silai puak ri a hre zui bawk a, a mumang mah nise zana an mutnaah a pasal chu hrilhin an titi dun melh melh a. Zing a lo nih chuan Thana chu in a\anga koh chhuah a ni a, Partei tho chhuak chuan a pasal lehkha hnutchhiah a hmu a, helhoin hmuh an duh thu leh hmanhmawh taka a chhuah thu a lo ziak a. Partei chuan mak titakin a chhiar a, mahse chiai loin Pathian hnenah a inhlan a, a pasal lo haw hun nghakin a awm ta zawk a ni. Hei hi a thawnthu tlangpui chu a ni.
“Tu emaw talin Pathian malsawmna a lo dawn phah hlauh takin tih chu a ziaktu beisei leh duhthusam a ni e,” (Lalhriata v) ti meuha a thuhmahruaia thu inziak hian a lehkhabu tum tlangpui chu min kawhhmuh thei awm e. A thawnthu ruangam hi ngaihnawm tak a ni lo va, mahse phelh deuh pheng phung phei chu a ni lo va, duhthu erawh a sawm tawk lo. A tluangtlam a, rilru khawih em em lai leh hnuk han tiulh khawp thu a awm meuhin a lang lo. A literary value zawnga thlir chuan mark pek san a har a rinawm. Thlarau mit a\anga chhiar tan leh thlarau pawlna chang tan chuan han halelui pui tur chu a awmin a rinawm a, mahse thlarau pawlna chang lo tan chuan han amen pui \huai \huai tur chu a vang a, zawn ngial a ngai a ni.
A thawnthu tlangpui kan tarlan a\ang hian a thawnthu ruangam chu a lang thei a, harsatna hi thawnthu tingaihnawmtu ber a ni \hin a, chu hrasatna an sut dan chuan thawnthu chu sang takah vawrhh chhoin a chhiartute min kaihruaiin ngaihnawm kan ti em em \hin a ni. Mahse he thawnthu ruangam hi han en ila, harsatna awm te pawh hi suspense han siam a, a chhiartute rilru han hruai thei a vang hle mai a. Missionary rawngbawlna lam a nih avangin a sawi tur awm ang kha a lang sa deuh ruak zel mai a, a ngaihnawm lo va, a ziaktu a tihmelhem em aw tih a awl a ni. Thawnthu hi engtia ziah tur nge tih hi dan chu a awm kher lo maithei a, amaherawhchu a chhiartuten Pathian malsawmna an dawn theihna atana thawnthu ziah chu thil zawng chhang chi-ah he thawnthu a\ang hi chuan ngaih chi a ni lovin a lang. Biography emaw Autobiography emaw te niin, an hnathawhna chanchin ngaihnawm tak tak leh bengvarthlâk tak tak ziak ni sela chuan a ngaihnawm zawk mahin a rinawm. Rochunga Pudaite ziak, ‘Ka Hringnun’ tih te, Pastor Selbuanga’n Papa New Guinea rama an rawngbawlna chanchin a ziak law law te ang hi chu a dan a dang a, a ngaihnawm viau zawkin a lang. Shelley-an, “Miin poetry ka phuah teh ang a ti ngawt thei lo,” (qtd.in Khawlhring 21) a tih te kha rilruah a rawn lang a, thawnthu pawh hi rilrua awm awm ziah chhuahna chi chu a ni lovin a lang a ni.
He thawnthu setting hi kum 2004 hma lam niin a ngaih theih a. Mobile phone chelek a la ni lo va, phone-a an inbiak pawhin landline hlir an hmang a ni. Lehkhathawn uar hun lai niin a lang a, lehkha inthawn leh ‘puar ak’ pawimawh hunlai a ni. Mizoramah hian mobile phone hi kum 2004 a\angin hman \an a ni a, chiang takin he mi hma hi a ni tih a lang a ni. He thawnthua chiang taka khaw hming lang chu Aizawl hi a ni deuh mai a, a ziaktu hian a sawi lan loh thingtlang khaw pakhat leh Aizawl chu hmer kawpin, a changtupa ber Thana thawhna hmun chu khaw dang lang chu a ni leh deuh mai a. A setting-ah hian han sawisel em em tur leh tihsual a awm hran lo va, khaw hming tarlan loh ringawt hian pawi a khawih tam lem lo va, a thawnthu a tihmelhem phain a lang lo.
A thawnthuin tarlan a tum leh a hawi ber (theme) hi chiang takin a lang a. Chu chu ramthima missionary hnathawh leh Pathian ropuina lo lang te, missionary hnain a ken tel harsatna hrang hrangte tarlan a ni deuh ber. A tawi zawngin missionary hna leh chu miin a kentel thilte tarlan hi he thawnthuin a tum ber niin a lang. A changtupa ber leh a changtunu hi missionary ve ve an ni a, a tirah an pahnihin kal lo mah se a hnu-ah erawh inthurual takin rawngbawl turin an chhuak dun a. A sawi tum hi a ziaktu hian character hrang hrang dinin a khawvel siamchawpah chuan a duhthusam anga thlarau hnathawh lantir ngei tumin a remkhawm a ni deuh ber! He thawnthua a changtu berte nuna harsatna thlentu chu missionary hna a ni a, a changtupa ber Thana nuna harsatna pawh he a hna missionary vang hi a ni. A tir berin a bialnu, a hmangaih tak chu a chán a, a hnu-ah malaria PF leh PV bakah typhoid a vei phah a. A bialnu pahnihna Makhumi a chàn leh chhan pawh a hna vang bawk a ni leh a, a thawhna hmuna thing an kih laiin thing tluin a vua a, rei tak a bawksawp nghe nghe a, hetih chhung hian Makhumi hian midang a nei ta nghe nghe a ni. Harsatna dang lo lang leh chu a thawhna hmuna buaina neuh neuh, a thawktute zinga innghirnghona kha a ni leh a. A pumpuia han en hian harsatna thleng reng reng hi missionary a nih vangah a tawp zel a, he thawnthu innghahna chu ‘Missionary’ tih thumal hi a ni thei hial awm e. A ziaktu hian thlarau lama a khah laia a ziak a ni maithei a, rawngbawlna leh a chhehvelah thawnthu a remkhawm a ni deuh ber!
He thawnthu hi mizo \awng chungchangah chuan a \ha hle a, a ziaktu hi ‘Book of the Year’ te meuh pawh ziak tawh a ni a, a \awngkam hman a \ha thei hle. Inbiakna \awngkam ngaihnawm tak tak a awm zeuh zeuh a, “A thawm chu a ring hauh lo. Mahse mirhing thinlungah hian \hahnemngaihna pindan a awm a nih ngai chuan, chuta \anga lo chhuak chu a ni ngei ang,”(18) han tih te hi a ngaihnawm a, hriat a nuam hle. Ronguri’n a \hiannu Partei a zilhna \awngkam, “Nuih hun lovah i nui a, \ah hun lovah i \ah phah ta a nih chiah mai chu,” (37) han tih ang chi te hi fiah tak si leh awmze nei taka thil sawi nan chuan duhthusama \ha a ni awm e. Ziahsual leh tihsual palh hmuh tur a awm meuh lo va, Mizo lehkhabu chhuak tawhah chuan punctuation hmang \ha leh hmang dik pawl tak a nih ngei a rinawm hle.
He thawnthu hi a ngaihnawm leh ngaihnawm loh chu a chhiartu azirin a dang thei viau awm e. A ziaktuin a ti mah mah nia ngaih theih thil lo lang a awm a, chu chu Thana damlo, Malaria PV leh PF bakah typhoid vei bawk, damdawi ina amah kantute bula duhtawka midang zawng zawng ngaihthlâk theih tur khawpa a titi vak vak hi a natna tuar nen hiana inrem chiah lo a ni. Khaw hran a\angin amah kan tur meuhin Partei te hial pawh an kal ngai khawpin a na a ni si a, an han kan ta cheng a, a lo titi leh zuah zuah si hi a vai film angreng hle a ni.
A thlarau chan a chak bik alawm kan ti te a nih ngawt loh chuan ngaihthiam a har deuh! Partei \hiannu pakhat Ramengi hi a fing hle mai bawk! Partei rilru tur niawm zawng zawng kha a hre vek mai a, a han sawi a, a lo dik vek mai bawk a. Mi rilru hre thei a ni bawk si lo va, a fing mah mah em aw a tih theih. A ziaktu hian heti hian a finna chhan chu a chhan a, “Ka fing bik awzawng lo mai. Mahse, keimaha awm Thlarau Thianghlim hi a fing em a ni,” (105) tiin. Thlarau pawlna chang \hin tan lo chuan hriatthiam a har a, lo amen pui phei chu thil har tak a ni. Tin, a thawnthu tiseitu pakhat, Pathian \hatzia leh ropuizia sermon a tam mah mah em aw a tih theih. David Livingstone-a chanchin te kan ngaithla leh daih \hin a, Partei, missionary hna a thawhna hmun a\anga a rawn haw, a sermon te hi Partei ni lovin a ziaktu zawk a sermon a ang tlat a ni. Sermon bu a ni si lo va, he thawnthu tingaihnawmtu a nihna aiin a tihmelhemtu a ni thei zawk lek lek awm e. Tin, fellowship an zawh tawh hnu thlenga in lama \halai tam takin Partei an zui haw ta duah duah (134) te hi Lalrawngbawli hi a duhsak lutuk mah mah em aw tih a awl! Ramthar Ni-a chhiar chhuah tur Thana lehkhathawn te hi Pathianni zingah sawi ni ta se, sermon pakhat daih tur a ni ngei ang! A ziaktu thlarau a thawk a ni mahna!
   A bu hming (title) hi sawi leh lawk ila a \ha awm e. ‘Indona Ruamah’ tih a ni a, a kawmah sipai raldo lai niawm tak, silai nena an inzui kal hnawk hnawk lai leh nula var sar mai, thlarau thianghlim nih duh hmèl tak a awm bawk. A chhunga thu awm nen hi chuan a inhmeh chiah lo a ni. A kawma a lan dan hi chuan rál rama indona kara nula leh tlangval inhmangaihna ngaihnawm tak leh danglam tak a chhungah hian a awm duh hmel viau a! Mahse he lehkhabu ziaktu indona tih leh khawvela indona hi a inang lo ta si a, chhiartute bumna thang kam ni awm tak a ni! A ziaktuin indona a tih ber hi thlarau lam indona hi a nih hmel a, Partei rilru chhungrila indona rei tak awm te, ramthim rawngbawlnaa rinna hmanga indona hmachhawn a ngaihzia Thana experience leh hriat a sawi te hi an ni deuh mai awm e. ‘Indona Ruam’ a tih pawh hi missionary field nge a missionary te rilrua indona tih hriatthiam a har deuh a, ‘ruam’ a hman kher avang hian hmun hniam zawk ni thei tura ngaih theih missionary field hi a ‘ruam’ lai chu a nih mai hmel! A bu hmingah hian ‘Indona Ruam’ ti mai sela, ‘ah’ tih a belh kher hian missionary field a kawk zual a, field-a thil thleng tarlanna tam hle mah se a thawnthua a changtute khawvel hi Aizawl leh thingtlang khua te a nih ve bawk si avangin a fuh chiah lo. Tin, indona a sawi hi thlarau indona a ni a, a kawma milem leh a bu hming hi a inhlat ta hle a, Bible ngaina leh mission rawngbawlna lama mittui tla thei chin tan lo chuan thawnthu ngaihnawm a tling lo!
Mizo \awnga ziak rawngbawlna lam hawi thawnthu hi a awm ve nial tawh a, mahse a tlangpuiin ngaihnawm tak leh hnuk khawih tak a vang thei hle. Duhthusam chuan autobiography emaw, biography emaw ziak ta zawk sela, mi inpe leh chanchin ngah tak tak an awm ve nual tawh a. A taka an tawn, an hmuh leh hriatte chu ngaihnawm a tling tho a, thawnthu anga phelh angreng taka remkhawm lo hian siam ni ta zawk se a \ha zawk maithei. He lehkhabu ziaktu hi ‘Book of the Year’ meuh pawh pahnih lai ziak tawh, a lehkhabu ziakte pawh ngaihnawm thei em em a ni a, mahse a thlarau chanin a kawlawm a han bual chinah chuan a zia a nawi ta nak a, a uiawm takzet a, a ziaktu hlutna leh a hming \hat tawhna pawh a hliah mai palh ang tih a hlauhawm a ni. Thawnthu (Novel) a nih si chuan thawnthu a nih ang taka thlir a ngai tawh \hin si a, a ziaktu duhthusam ang hi a chhiartuten an hmu lo mai ang tih a hlauhawm a ni. Kristian love story emaw, christian novel hi hnualsuatna chhan tur a awm phei chu a ni lo va, Francine Rivers ziah Mark of the Lion series te chu a thu chheh a mawiin, khawvel huapah pawh a hralh a kal a, a ngaihnawm lo titu an vang hle. Mizo novel, heti lam hawi awm vete nen chuan a inkar a hla hle a, ngaihnawm taka heti lam chungchang han ziah hi a harsa viau pawh a ni mahna. He thawnthu hi a \awngkam a \ha a, ziahsual leh tihsual hmuh tur a awm meuh lo. A plot erawh duhthu a sam lo va, missionary furlough report ang chi a tam hle a, a ngaihnawm tawk lo va, harsatna thleng a te tham em em a, suspense a awm mang meuh lo va, thlaraua khat tan lo chuan heti lai chu tihtur a tam hle.

Works Cited
Lalhriata. Indona Ruamah. Synod Literature & Publication Board Aizawl, 2012. Print.

Khawlhring Siamkima. Zalenna Ram. Published by M.C. Lalrinthanga, Khatla, Aizawl, Third Edition, 2002. Print.

Tuesday, March 17, 2015

He khawvel, ah leh nuih inelna ramah hian harsatna nasa tak tak a lo thleng tawh hin a, leilung hi a chhia a, a ruak a, khua a dur a, ruah a sur a, nun hi a khawhar a, nuih hi bawngtuthlawha laih chhuah tur niawm takin hmun hla takah a pil bo va, nuin sawi tur an haihchham a, pa lu a hai a, an thurin hming chhalin an Pathian hnenah chuan dilna vawi duai lo he lei mihringte hian an lo thlen tawh hin. William Butler Yeats-a’n a fanu tan chu khawvel ro leh rumnaa khat chu hmachhawn ngawt ngam chi niin a hre lova, mangang takin tihian a awngai a nih kha,

                        “Once more the storm is howling, and half hid
                        Under this cradle-hood and coverlid
                        My child sleeps on. There is no obstacle….”1

tiin, pumpelhna awm lo harsatna khawvel chu ah leh rumna hmun a ni tiin min lo hrilh tawh a. Mahse a hmuthiam Pu Rokunga chuan, hrilhfiah leh chuan ngai reng reng lovin,

Aw lei mawina thinlai tihlimtu,
Zantiang chhawrthla leh si-ar eng mawi,
Aw, zing eng mawi leh tlaitla eng mawi,
Damlai khuavel nunkhua ti nuama’n lo vul rawh.

 a lo ti dep dep mai thung a. A thlirtu azirin leilung hi a lan dan a lo danglam hin a lo ni.
            A hmu thiam tan chuan thim khuh phâk bâk chiahah hian eng a awm zel hin a ni tih thu te hi hmân hmânah khan lo by-heart tawh ni ila he hla hlutzia hre lo hian nimin thleng khan vut aiah parthi ka awrh lo tur hi ania. Zikpuii pa chuan Zozàm pâr-ah khan he lei mawi hnena hla mawi tak petu chu thilsiam a nihzia thiam takin min lo hrilh tawh a,

             “Zalam huamah zawldi huai nan,
            I mawi chuang e vâl tawna’n,
            Turni a liam tukram chul a lo chanin,
            Zozam a pâr hmânah di huaina,”2


tiin hringnun kalh tikimtu, nula tlangval inkara an thinlung chahbi kawltu chu he Zozam par hi a ni tih min lo hrilh daih tawh. Turnipui sa zet mai hmachhawna thlan sa phul kaia nilênga sirsáwn Mizo tlangval hah tidamtu chu a di chhawlhuaina zozàm par hi a lo ni a, hringnun tuar tui ang a lo nem hin a lo ni. Dam hlutzia hre tur chuan nat a ngai a, nuih hlimawmzia hre tur chuan ah a ngai ve fo hin. Hlimna sang ber chu buaina sang ber kârah tho hian a awm an ti. A siamtu siam chhan hria chuan chu ropuina fak hla chu ngaihnawm takin he khawvelah hian an sa hin. Chu nun chu kan mihuai pahnih hian an lo sin ve ve a lo ni.
 Kum zabi pakhatna bawr velah daih tawh khan Pu Rokunga hian unau a lo nei tawh asin. A tarmit bun ang bun ve Chinese poet Li Po chuan, Mizo an lo piang ang tih pawh khawvelin a la hriat hmâ khan he leilung hi ngawi reng mah se thusawitu ropui tak a ni tih a lo hre tawh,
We never tire of looking at each other -
Only the mountain and I,”3
 ti meuhin chu leilung thiltihtheihna chu a lo au pui tawh a, he mit hi mit ropui a ni. Tunlai khawvelah mit hrisel loh hlauin tarmit kan bun a, lens te kan vuah a, mahse a pawimawh ber lei mawina kan hmuh hmaih leh si! A siamtu thlirna tláng aanga thlir theihna mit vannei nei Pu Rokunga tan chuan he leilung hi a mawi a, a thlir hin a, kumtluang par leh chuailo par chuaina ramah hian mawi takin derhken leh ainawn an vul ve tho a ni tih a hria a. Kum sawmsarih, chakna avanga kum sawmriat chauh dam tur he mihring thawnthu hi tawi a ti a, a vul hun reilo lutuk chu eng vang nge tih zawng a hre lo, mahse a vul rei lo a ni tih chu a thurolum a ni a, a theihnghilh ngai lo, a dâwn hin a, pãmhmai a va’n ti em!

Aw khawvel puan anga chul tur hi,
Tin kim dawnin han thlir ila;
Aw hringnun par anga vul hin hi,
Hma te’n zamual a liam tur chu.
           
            Thawnthu tingaihnawmtu ber chu mihring nuna harsatna thleng hin a tarlan dan leh a hmachhawn dan hi a ni hin. Hlaah pawh hian a tingaihnawmtu chu thiam taka hringnun khawvel lo lang leh fiah taka kan nuna chu thil an nem kaina chu a ni hin. Mi tam takin an hmuh ni tin hin, tlang leh luipui luang ri hum hum te, a lo kalna lam pawh hriat ni lova thli a thaw leh ringawt hin te, van dum pawl ruih maia chhum zingte chuan nun hi an tingaihnawm a ni tih Pu Rokunga chu an hrilh a, chu’ng thilte chuan he khawvel, amaha awm lungawi ve reng ringawt hi hla mawi an lo pe a ni tih a han hmuchhuak a nih chu.

Tlangsang thing zar mawi leh phai zawl a,
Suang lungpui leh luipui luang ri;
Vanrang chhum leh thlifim leng velin,
Khawvel mawi hi hla mawi an pe.

Einstein-a kha, ‘theory of relativity’ a hmuhchhuah hlim khan, “Eureka”4 tiin a auchhuak a, saruakin bualin aangin khawlaiah a sapatal a ni tih kan hria a. Pu Rokunga hi he a thil hmuhchhuah avang hian khawlaiah a au ve lo na a, a au zawk Einstein-a aia a hniam bikna hi he leilung danah hian a tehtu azirin chawh chhuah a har ngawt ta ve ang.
            Lungawina hi dawra lei theih ni se Pu Rokunga hi a hausa bera chu a ni kher lo maithei, mahse a hausate aia a hausakna chu a thil thlir thiamnaah hian a inthlung khawm a ni. A ngaitein hal a lo thleng leh a, chhakah chiang em emin ni a lo chhuak leh pheu mai a, khua chuan ila hal bawm romei an zam a, khua a tlang sang a, ni a sa vawl vawl a, tuk chhuaka sadaiek ham pherh hin tan ni sakei a chhuak a, mangkhawh tur a inchhep tiang erh urh a, meivap te chu hawngaleivirin a len vial chawn chawn a, chu lo neitu nih chu phurrit a tling a. Lo nei zau tan chuan chu hal chu ‘ninawm’ leh ‘phurrit’ bâk a chang zo tawh hin lo. A ni, chutih hun a lo thlen meuh chuan neih aia neih loh ngah zawk hringmite tan leilung hi a kha a, sikni eng a ngaihawm a, vau parin lung a tiawi zo lova, faruah par te chuan hlim ni hriat chhuah tir hin mah se, nunhlui ngaih tirtu an chang zo va, van sanga nuam tiawm fahrana kawlhawk lo thlawk ri luap luap te chu ngaihnawm ni lovin ngeiawm an chang zo va, nun hi thinrimnain a inan a, hahthlaknain a tawp hin. Mahse chu chu hmanlai tlangaupa ngaihtuahnaah a tawp a, vengthlang nu thinrimnain a hnû khar a ni. A hmu thiam tan chuan phengphehlep lo thlawk lêp lêp te chu thawnthu an tling a, hringnun ngaih tinuam hintu uahpui leh vau lo vul chûk te chuan lengi leh vala te lunglawm a herchhuahpui a, ‘thanghniang a chul zo ta’ an tih hmain hringnun pangpar chu an thliak zawk hin. Chu chu a ni lei rawngbawltu rawngbawlna, fehkawng aang pawha chhim theih, a neitu thinlunga lungawina pai chu. “Par rawh u,” titu an awm avanga par ringawt pawh ni se, lei rawngbawltu an nihna a bo lo asin zirtirtu; en teh mah hei a ngai ngai hian,

Khua hal lenkawl ni chhuak eng rii riai,
uahpui par leh Vau, Phunchawng par;
Chungtiang lenthiam Kawlngo thla khawng ri,
Lei rawngbawl kum siam an lo ni.

Kum 1762-ah daih tawh khan loneitu pakhat a lo awm tawh a, luipui kamah awmin tui luang ri te chuan a lo in awi tlei tawh hin. A chhungkaw chawm nan khawl chhete a nei a, chutah chuan buh a her hin! Chhawrthlapui a en loh chang te, ni chhuak a rum em em chang te, ruah a sur churh churh lai te, thli nasa tak a tleh lai te pawhin a nupui leh fanau tana ei tur a thawh chhuah theih chhung chuan a lungawi tawk a. A mamawh a neih avangin a lungngai ngai lo, ani chuan zing aanga tlai thlengin khawvel mawi hi hla mawi a lo pe ve tawh hin asin. Chu nun ropui chu kum zabi sawmhnihnaah pawh hian mawi takin a la vul a, chu loneitu chu a lo la dam reng asin. Turnipui pawh lo do dai a, sawmfang hmun hring del min thlirpui hintu Pu Rokunga hi vanneihthlak takin loneitu a ni. He mite pahnih hi chhul khat chhuaka mawi an ni. Chu loneitu hlimna, hlimna azawnga lungawithlak ber mai chu a ziaktu ziah dan ngai ngai hian a hlu mang e,
“There was a jolly miller once lived on the river Dee;
He danced and sang from morn till night, no lark so blithe as he..”
(The original song from Bickerstaffe’s “Love in a village” (1762)) 5
            A nei leh nei lo te, a chak leh chak lo te, vanduai deuh leh vannei deuh te, a hrethiam leh hrethiam lo te awm khawmna he leilungah hian chaklote tan chakna hnar hi lui angin a luang ve ngawt lo va. Vanah arsi an eng pe tuar a, thla bial zan a lo thleng a, vengthlanag ui bauh takngial pawhin inthlahrung takin ngawih an chuh a, zanlai dar sawmpahnih a lo ri a, a ngaitein zanlai ar a khuang leh al al a, a lunglêng fal deuhte’n leihkapuiah ukulele nen zai an vawr a, hlim lai ni ngaiin chulhnu nunhlui an ahpui rawng rawng a, hun neitu nih leh mitthla siamtu nih inthlahrunawm khawpin an mitmeng a thîp tawh hin. A tuk khua a lo var a, thing hnah an chawr no hlep hlep a, thlifim lo thawin hulhu kungte chu an kûr ang lêp lêp a, khiang buk hlim nawmzia hre turin ina awm mai mai a thiang tawh hin lo. A ni, a hmuthiam tan chuan Pathian thilsiam hi ‘ropui’ tih ringawt hian a sawifiah zo lo hian ka ring hin.

I mawi mang e, piallei kan chenna,
Rianghlei tan par ang vul leh la;
Tah lai ni kawlkungah liam zelin,
Hlim lai ni par ang vul rawh se.

            Hmanlai greek hla phuahtute chuan hla an phuahin anmahni theihnaa an tih ngawt a ni lova, ‘muse’ (Goddesses of Music)6 in a phuahtir a, phuahtirtu a awm niin an sawi hin. Pastor Carl Gustav Boberg-a chuan Pathian thilsiam mawina hi khawvel mite hriatah hman hmanah tho khan a lo puang chhuak tawh a. Chu hla chu kum 2001 kuma Today’s Christian Magazine-in british mipuite Pathian hla duh bera a thlan chhuah leh BBC Song of Praise in United Kingdom pumpuia mite hla duh zawng a thlannaa pahnihna hauhtu hi a ni a.7 Chu hla chu keini pawhin kan hriat lar em em ‘Aw Lal pathian, I kutchhuak thilsiam tinreng,’ tih hi a ni. He hla hi he Pu Rokunga hla nena a danglamna chu Pathian hla, Biakina sak theih a nihna hi a ni mai awm e. A chhan chu thilsiam ropuizia hi hmun sang berah dintirin an vawrh sang dun em em a ni. Pastor Gustav-a’n ha hla ropui a phuah chhan hi han tarlang lawk ila, amah ngeiin heti hian a sawi,  "um khat chu thil engkim a pangngai a, a mawi em em hlawm a, savate pawh thingzarah an chiar nak nak a, han hawi vel ila hmun tinah hmuh tur an awm a, an zai ni hian ka hria. Khua chu a rawn lum em em mai a, khawthlang kilah thlipui a lo inmung mek chu lo niin, reiloteah khawpui a ri a, ruah a rawn sur a, kawl te chu a phe ta zuai zuai mai a; mahse reiloteah chu thil chu a reh leh ta mai a. Van pawh chu a thian ngaiin a thiang leh ta kûk mai a....,” 8tichuan in lam panin a haw ta a, thilsiam mawi zia chu fiah takin a rawn inlan zut zut a ni ta ve ang, a ngai ngai hian han dah chhunzawm ila, "When I came home I opened my window toward the sea. There evidently had been a funeral and the bells were playing the tune of 'When eternity's clock calling my saved soul to its Sabbath rest.' That evening, I wrote the song, 'O Store Gud,' ”9 tiin.  Tichuan pen thiltithei hmangin he hla chang hi a ziak ta a nih chu,

                                                “O Lord my God! When I in awesome wonder
                                                Consider all the worlds Thy hands have made.
                                                I see the stars, I hear the rolling thunder,
                                                Thy power throughout the universe displayed.” 10

Pu Rokunga hian eng pawlna nge a chan ve ka hre lova, mahse mite hmuh fiah theih loh, leilung hi a mawi a ni tih fiah tak maia a siamtu nih hlimawm ngawih ngawih tura a phuah chhuak thiam hian siamtu thilpek a kawl a ni ang tih a tirinhlelhawm lo viau a ni. Thomas Moore-a Utopia kan hria a, George Orwell-a Sugarcandy Mountain te, Plato-a Ideal state te,  Spanish ho Eldorado te pawh, heng zawng zawngah hian Pu Rokunga CHHAWRPIAL RÙN hi a ngaihawm nêp chuang lo va, ni eng a mawi bik ang a, sava hram a ring bikin a ngaihnawm bik ang a, van a dum pawl reih ang a, thlifim thaw heuh heuh karah lungrual takin luipui a luang ri hum hum ang a, uahpui leh Vau an vulin Phunchawng a lo par ang a, hringnun hi a ngaihnawmin kum sawmriat hi a rei dawn lo em asin!

             Leilung hi thlir la, khuarel hi ropuina, lui luang ri te hi lei rimawi an ni tih i hriat duh chuan inthlahrung hauh lovin he lai chang hi la nawn mawlh mawlh mai rawh.

Tlangsang thing zar mawi leh phai zawl a,
Suang lungpui leh luipui luang ri;
Vanrang chhum leh thlifim leng velin,
Khawvel mawi hi hla mawi an pe.

References:
1 http://www.poetryfoundation.org/poetrymagazine/poem/3838
2 Khiangte Laltluangliana Dr. Mizo Hla leh Chhamhlate p.117.
6. http://www.theoi.com/Ouranios/MousaKalliope.html
7. http://en.wikipedia.org/wiki/How_Great_Thou_Art_(hymn)
8. Ibid.
9. Op. cit
10.http://www.allaboutgod.com/how-great-thou-art.html.

BIAKRAWNTE
1.  Hrangbana College, Aizawl., Mizo Hla leh A Phuahtute, 1999.
2.  http://en.wikipedia.org/Albert+Einstein+Eureka
3.  http://www.allaboutgod.com/how-great-thou-art.html.
4.  http://en.wikipedia.org/wiki/How_Great_Thou_Art_(hymn).
5.  http://en.wikipedia.org/wiki/Miller_of_Dee.
6.  http://www.poetryfoundation.org/poetrymagazine/poem/3838
7.  http://www.poetseers.org/the_great_poets/li_po/li/alone_looking_at_the_mountain/
8.  http://www.theoi.com/Ouranios/MousaKalliope.html
9.  Khiangte Dr. Laltluangliana., Mizo Hla leh Chhamhlate, LTL Publications, Aizawl, 2009.
10. Lalrinfela H. Chawlhna Tuikam, Second Edition, 2002.
11. Rokunga memorial Society and Aizawl Development Authoriy., Mizo Nih Tinuamtu ROKUNGA, 2008.
12. Synod Literature and Publication Board, Kristian Hlabu, 3rd Reprint., 2009.
13. Thanmawia R.L. Chuailo, Publish by Din Din Heaven, Aizawl, 1997.
14. Vanhnuaithanga R. Rokunga Hlate (A critical study & Appreciation)., Aizawl,2009.
15. Zara, Nang leh Kei, Sabereka Khuangkaih Publication, Aizawl, 2010.

16. Zara, Zing Daifim, Lengzem Publication, 2008.

Sunday, March 15, 2015

          Amah chu mi vantlang pangngai a ni a, mite aiin a hleitlingin a ropui hran lo, mahse ani chu ani a ni. He hringnun zinkawngah hian ka nun khalhtu ka nih chhung hian a hmêl pawh vawikhat chiah ka la hmu! Mahse ka tan chuan a aia Dorothy leh chuang dang hi an awm chuang lo.

         A pa chu pastor a ni a, ka pa ve thung erawh chu kohhran upa, a nu chu lehkhathiam, ka ngaihsan êm êm a ni a, ka nu chu ka nu a ni. A naupan tet lai aṭangin uluk taka enkawl a ni a, keiin perhpawng ka laih laiin ani chuan o..n..e..one a lo ti lauh lauh tawh a, kahṭhek hmanga kan indo laiin Tom Sawyer a lo atchilh daih tawh. Hmeichhiaah chuan amah ang hi an tam ka ring lo. Mahse inanna pakhat kan nei! Kan inngai ṭhin, hmanlai inngai ka sawi lo va, lungleng taka awmin kan inthlahlel a, hmun hrana awm chungin hmun khatah kan hlim dun em em ṭhin. Mahse, kan inṭhen! Chu chu a ni ‘kan thawnthu’ chu.

          A hming pawha ko phal lovin ‘ka nau’ tiin ka ko ṭhin a, a nuin duh taka a phuah ‘maria’ tih chu ka ni tin ngaihtuah a ni. Zan khat chu, “Lo leng rawh,” a tih tlat avangin ka va leng a. Chu chu a ni he leikum chhiar a, chakna avanga kum sawmriat kan dam theihna khawvela kum sawmriat thlen min tihuphurh tu chu. A nu hriatpui thlapin kan inkawm a, a biangsum lang fiah kelh mai hmachhawn chunga min han nuih lai te khan thli hi a thaw nge thaw lo tih pawh hre lovin ka ngaihtuahnaah ka cheng a. Zakzum angreng tak a ni a, kei aiin a naupang na a, a ngaihtuahna chu ka um a ngaih chang a awm. A chang erawh chuan naupang duhawm tak hi a ni a, thil min dil se a petu nih chu ka chanvo ni reng se ka duh ṭhinin ka ring. A ngaihawm tih hi a bula ka awm lai ngei ngei pawh khan he ka chhia leh ṭha hriatna hi hrilhin a awm tawh a, a tel lova nun hman huphurhawm tur zia nen lam ka mitthla nghal vekin ka hria! Chu chu a ni ka nau chu.

         Ka ṭhianpain a sawi ka hre reng ṭhin. Nula a bem dawnin Sialton Official thawnthua, “D, if you could see my heart, it is bleeding now,” tih hi ṭuah takin a sawi ṭhin a, tichuan kawng zau taka hawnin a awm ṭhin a ni awm e! Chu thu chu ka sawi ve a ngaiin ka hre lo va, a thawnthu zawk erawh chu a ngai ngaiin ka hrilh a, ngun takin a ngaithla a, kan han chawl a, ka’n nui leh rih ṭhin.
 “Dorothy min ti rawh,”
a tih lai te chuan duh thawh lutuk tih hriat ngawih ngawih hian, 
“Ka Dorothy duhtak,”
te ka han ti ve vel a, thla eng hnuaiah kher lo pawh hian nun hi a lo ngaihnawm thei a ni tih te pawh hi kha kan thawnthuah khan a tel a ni. A duh dan a nih loh chuan min hnial mai a, rilru sual an tih ang leh ngaihdan ṭha lo an tih ang hi amahah khan hmuh tur a awm lo, a ngaihdan a nih loh chuan a nuar thiam a, a ngaihdan chuan leilung hi a nu siam emaw tih chang nei ni awm tak....luhlul, ngaihawm si a ni! 

        Mahse, harsatna harsa tak kan inkarah chuan a awm a. Theih loh tih hi midang nunah ka lo nembel tawh ṭhin a, ka nunah hian he thumal hi rorel tir ka tum ngai lo. Neih aia neih loh ka ngah zawk miau avangin chu harsatna harsa em em mai sukiang tur erawh chuan ka chaknate hian thahrui an nei lo va, a tuartu chu kei leh ka nau chu kan ni ta a ni.
        A chinfel dan kan ngaihtuah ngial a, kan pahniha kan ngaihtuah pawhin a fel thei lo va, a hnua keimah chauha ka ngaihtuah leh pawhin a fel thei chuang lo. Khawvelah hian Indopui te meuh pawh chinfel a ni a, thlipui tleh hlen ta a awm pawh kan la hre lo. Ruah a sur pawhin a bang leh ṭhin, mahse he harsatna hi chuan siamṭhat a duh a, mahse a hmanrua kan neih hi a chau em atin ni. 

“Vawikhat mah rawn leng tawh suh. Ka haw ngawih ngawih che,”
tih te hi a zan hnihna a ka message dawn a rawn ni chho va, 
“Ka na dawn tih i hre sa reng a, mahse dan i tum lo, ka hua che,” 
tihin a zui a. Chhan ngaihna reng reng ka hre lo. Fanghmir kawchhung induan dan ka hre lo va, chawngzawng ke pen chelhdingtu hi a awm tih ka lo ngaihtuah ngai lo a ni ka nau.

          Ka nau, vut aiah pangparṭhi te, ṭah aiah nuih te, lungngaih aiah hlim te, mangan aiah lungawina te hi a phû hnenah chuan zah takin ka hlan a, lungawina kianga hlimna luipui luang ri hum hum sira hahdamna hlimah chuan chawl la, ṭahna zára nuihna fangkhat chu i tan lo ni ṭhin rawh se. Nangmah leh nangmah inbum i tum a, min kalsan thei emaw i inti a, mahse i thinlung hmun khawi emaw laiah khan bu ka khuar tih i hre si lo tiraw. Ni lo, i hre leh si a nih kha, a ngai ngai hian a ngaihnawm ka ti, vawi tam tak ka chhiar tawh hnu mah ni se, a ngai ang ang hian ka ziak leh mai teh ang,

“Mahs, hei hy k chah duh ce, nupui i neiha, kei phn pasal k neih hnu ph nise, i kum te lo upa in emw, taksa borhsom tk, natna emo ph lo tokla..Kan in hi i hria a, i hun tawpah tal cn, i kut vuanin...Nag fawpin ka rn thlah liam ag c, k aia i liam hmasa anh cn...Pathian phn mn hretyam em ag cu! hria m,”
ka hria asin ka nau, Pathian hi i lamah ṭangin chu hun chu i duhthusam ang ngeiin a thlentir ang tih ka beisei.

          Eng tikah emaw chuan thlifim a thaw leh heuh heuh ang a, sava an thlawk leh lêp lêp ang a, chawngzawng ke pen takngial pawh hi a la ding leh ṭhin ang. Khua a lo ṭhal ang a, ṭuahpui leh vaú an lo vul leh ang a, thanghniang, chu tih hunah chuan i tel ve dawn si lo! April pâr pawl a lo pâr ang a, nun hi a ngaihnawm thar leh ṭhin dawn asin. 

          A chhan leh vang lam zawng ka hre pha hauh lo. I tel lo hian zan khat rei em em hi lunglêng takin ka tuar ang tih tun kum sawm kal ta chhung khan ka lo hre ngai lo. Nun hi i tel lo hian a ngaihnawm thei ang a, i awm lohna khawvel hi a hlimawm thei ang tih ka rinhlelhna hian tun thla thum chhung chu min ṭinsan thei reng reng lo. 

       Ka tlin lohna leh ka fel lohna ang ang hian min pawm turin ka beisei lo che a, keimaha a ṭha ber awm zawng zawng hi i tan hlan mah ila i tan ka vul thei chuangin ka ring lo. Vawi tam tak ka lo ṭap ve tawh a, hmangaih(?) ka lo ni ve tawh a, hnawl leh hnar te pawh ka lo ni ve tawh si a! Hun kal tawh hi ka lo vai liam tawh a, khawi lai kawng kawiah emaw chuan a tlan chak ber berah ka lo ṭang tawh si! Khang hun lai te khan i awm tih lo hre tawh ni ila vut aiah parṭhi ka awrh ve thei tur! 
          Hun hian ka nunah hian i tel ve a ni tih min hrilh ṭhin a, lawm tur nge lawm loh tur tih phei zawng ka hre lem lo. Tunah hian van Pathian hian ka duh ber min dil ta se, inthlahrung takin ‘I kiang a awm,’ ka thlang ang. Hun tam tak hi a ral tawh a, a ral mêk bawk, zan a liam a, ni a lo chhuak leh a, tlai a lo ni a, a tla leh mai ṭhin. Mahse tlai ni tla hian ka ngaihna che hi a liampui ngai si lo. Zing khua  a lo var a, i zun ngai bawk hian ka khua a har leh ṭhin. Maria, sawifiah thiam ni ila aw... Nimin ral ta khan nang min ngaihtir a, la ral ve lo ka tun hun pawh hian nang lo chu ngaihtur dang a nei si lo. Aw, he nun thlalera ka hun ve zawng zawng hian keimahah hian i tel reng ṭhin tih min hrilhnawn leh ṭhin!

Ni khat hi chatuan ni se, chu ni khat chu kei chuan i tan hlan ka duh ang a, ka theihna neih ve te hian i sir an bel ang a, cho lo mah ila khawvel hi zuam lo chung chung pawhin hmachhawn turin ka theihnate chuan beiseina hma chhuanin ral an do leh awm si a. A ni, chu hmunah ngei chuan ka mawi ve na leh ka duhawma neih ve ang ang nen hian i thliah atan par ka duh ang. Mahse ka nau, par mah ila min thliak ngai dawn si lo tiraw? He thu ka ngaihtuah chhuah apiang hian eng nge maw ka nih a, he khawvelah hian ka la dam ve reng le ka ti thin asin! Par ve si a, i thliah atan ni lova vul chu a pamhmai ka ti a ni!
Chuvangin, ka neih chhun leh ka mawina hmachhuan ve tur thil tlemte nen hian ka liam mai ang e, ka beiseina nen ka beisei ramah zalen takin ka lo hmuak che ang a, chu tah chuan nang nen hian kan vul ve thei tawh maithei asin. Derhken leh Ainawn an vul ang a, chawrno lo zeta ka lo liam ta a nih pawhin ka beiseina chuan pialralah i tana par ve turin a zahawmna zawng zawng hming chhalin nun hi zah tak chungin a mangtha tih i lo hre ṭhin dawn nia.

Mihring nih hi a ropui ka ti a, mahse min siamtu duh dan pela nun erawh a ropui ka ti lo va, chuvangin mi chak lo tak mihring ka ni hi ka zak ṭhin.
I mitin khua a la hmuh theih lai leh, i ke phah lum ngeiin nun hi a la rap kal tih ka hriat chhung erawh hi chuan chaklo mah ila ka vui ngai lo vang, nang hlim takin i awm ṭhin si a.
 Nun hi a pangngaiin a la kal reng a, Nî pawhin a chhuah hun a la vawng dik a, ruah pawhin bân hun a hria, kei erawh chuan i tel lohna khawvel chu hriatthiam hun reng ka nei ve ngai dawn lo a nih hi. Hriat loh ka nei tih ka inhriat chhuah apiang hian ka hre chhuak ṭhin che asin!

Kum a liam ang a, senhri an lo vul leh ang a, lelte a lo kiu ang a, thlifim a lo thaw heuh heuh ang a, ruah huangtau a rawn sur leh seng seng ang a, artukkhuan par takngial pawh a lo vul leh dawn asin! Chutih hunah te chuan ngawi rengin lalhniang eng tizia nge kan la ti ang a, he thu hian a ngaitein nunhlui ngaia hi min lenthlu leh dawn a lo ni…
Ka Nu lungthlu lova khiang awih zawng,
|uahpui leh vau an vul Zolentu hnuaiah,
Di kan tawng kan ṭah a ṭul leh ṭhin…

                   I tan, 
                   I hmangaih.
Tichuan, nun hi a hlimawm i tih chang te chuan min lo hre ve thin la, kum a lo vei ang a, ‘Never Alone’ tih hla ka ngaihthlak apianga ka lo hre chhuak ziah ṭhin dawn che ang hian a thianghlimnate nena April par pawl lo par vul chik chêk i hmuh apiangin min lo hre chhuak ve ṭhin dawn nia. 

Hmun hla takah awm mah la, i kiangah ka awm reng ṭhin tih theihnghilh lo la, ka hmuh phák loh vah, ram hla takah i la kal pawh a ni thei, kan inṭhen avang mai hian ka mangṭhaah che ngai suh. Ngawi rengin ka zui reng ṭhin ang che, harsatna i tawh hun a lo la thleng ang a, i la mangang mai thei, a chhan chu thlipui tleh ṭhin hi a tleh tawh ngai dawn lo tih ka tiam thei lo che tih ka hrilh tawh che kha. Mahse lungngai suh, i miitui te chu i hlimna vang zawk a lo la ni ang a, hah taka i lo haw hunah he leilung leh a siamtu hian lawm takin an lo la hmuak dawn che asin. Harsatnate chuan hnuchhawn che se la, an tihtur hriain angelte chuan veng che rawh se. Tichuan, chu tih hunah chuan kan thawnthu hi a bul aṭangin kan ṭan ṭha leh dawn nia.

I'll be in every beat of your heart 
When you face the unknown 
Wherever you fly 
This isn't goodbye 
My love will follow you stay with you 
Baby you're never alone. 





Prof. Laltluanglian Khiangte Chanchin:

        Mizo zinga Pastor hmasa, hlaphuahtu leh letlingtu, ziakmi langsar leh literature lamah pawh mi pawimawh nihna dinhmun hauh pha Pastor Liangkhaia tupa Prof. Laltluangliana Khiangte hi Upa Tlanghmingthanga leh Pi Darngeni Khawlhring te fa pangana ni turin kum 1961, June ni 28-ah Saitual khuaah a lo piang a. Mi tum ruh leh taima a ni a, a thiltih reng rengah hlawhchham tum lo mi, a tiha ber nih tum tlat hin leh chumi ni thei tura a theihtawpa bei hin principle nghet tak nei a ni. A chanchin hi sawi tur tam tak a awm a, a zawng zawng chu kan sawi vek thei rih dawn lo a, a pawimawh ber zawk, a kutchhuakte thailan tam zawk kan tum dawn avangin a tlangpui leh pawimawh nia langte chauh kan ziak lang dawn a ni. A nupui Lalramhluni nen hian kum 1987 December ni 9-ah inneiin tunah hian Mission Vengah an fate pali nen chhungkaw hlim tak niin an khawsa mek a ni.

Zirna lama a chanchin tlangpui: A pianna khua Saitual-ah sikul a kal an a, mahse A-Pawl chauh a zir hman tihin Aizawl lamah insawnin B-Pawl chu kum 1967-ah Boys’ L.P.School(Sikul Sen)-ah a zirzawm leh a; a pa hnathawhna lamah insawn lehin Vairengte Govt. Primary School aangin pawl thum chu a zo thung. Lehkhathiam tia chhal ve ngam tur chi rawn ni chhovin Pawl li Scholarship exam-ah Mizoram pumah pakhatna a ni a, kum 1978 HSLC exam-ah Mizoram pumah palina a ni leh bawk a ni. Mahse hemi pahnih bak hi chu a ram pum anga nihna ropui han sawi tham zirna lamah hian a nei ta lo va, mahse a thiam theilo tihna erawh a ni chuang lo. Mi <-te tuallenna Shillong-a St. Anthony’s College aangin kum 1980-ah P.U. Science a zo va, BA(Eng) St. Edmund’s College ah zir leh in kum 1982-ah  a zo leh a; NEHU aangin MA(Eng) chu 2nd class-ah kum 1984-ah khan a pass ta a ni. Kum 1985 aangin Lecturer hna a thawk an a. Mi taima tak a ni bawk a, ‘hna ka hmuh tawh hi’ ti mai lovin kum 1986 aangin research a bei chho leh ang ang a, kum 1991 February a lo inher chhuah meuh chuan Ph.D (Doctor of Philosophy in Literature) a hlawh chhuak ta a ni. Chumi hnuah chuan chawl chuang lovin Post-Doctoral research a bei chho zel a, Folklore (rochun thawnthu) lam a zirchianna thuziak leh Literature lama a thuziak dangte avangin kum 1999 February-ah khan International University of Washington chuan D.Litt (Doctor of Literature) an rawn pe ta a ni. Kum 1999 ah NEHU, Mizoram Campus chu Reader-in a zawm a. Kum 2005-ah phei chuan kum 45 mi chauh niin Professor-ah hlan kai a lo ni ta hial a ni. Heng zawng zawng hi a thawhrimna leh theihtawpa a beihna rahchhuah, ngaihnawm leh ngaihtuahna fan thei thil amaha awm chu an ni.

Eizawnna hna lam: MA a zir zawh hnuin Hrangbana College-ah English Lecturer hna a thawk zawk a, Aizawl College-ah insuanin he a hna hi a chhunzawm a. Chumi hnu-ah erawh chuan Pachhunga University College-ah kum 1985 September ni 20 aangin Mizo Lecturer hna a thawk ta thung a ni. Kum 1997-a Mizo Department, NEHU-a a lo din khan Guest Lecturer angin a thawk nghal a. Reader atan lak a ni chho a, February ni 9, kum 1999 khan a hna thar chu zawmin Mizo Department-a Reader hmasa ber a ni ta a ni. He a hna hi tun thlengin ala chhunzawm ta zel a, kan sawi tak angin Professor hial tunah chuan a ni tawh a ni.

Literature lama a hnuhma: Dr. Laltluangliana Khiangte hi a kutchhuakte aanga kan teh dawn a nih chuan Playwright tih ngei tur a ni ang. Hemi lamah hian kutchhuak a ngah lâwt lak a, a degree hmuhna a ni bawk, heti lama mithiam tia kan chhal tur Mizoten kan neih hmasak ber a ni. Drama zirchianna lamah a bul antu dik tak leh mi hmasa, midangte tana kawng lo sialtu pawimawh tak a ni. Tin, amah hi Folklorist tia hriatreng tur chi a ni bawk. Heti lamah hian amah tluka zirchiang leh kan Mizo thawnthu hlui, inrochun thawnthu (Folklore) chipchiar taka luhchilh an awm lo leh bawk kan ti thei ang. Tin, lehkhabu ziak lamah hian a thawh hlawk hle a, lehkhabu hi a vaiin a kutkawih bil luau liau hi 28 a ziak tawh a, hemi bakah Editor a nihna emaw ama’n a edit lehkhabu hi lehkhabu 14 lai a nei tawh bawk. Thil chhinchhiahtlâk tak pakhat chu Sapawnga lehkhabu a lo ziak nual hi a ni. Heng a lehkhabu ziah zinga 6 hi chu Sapawnga a ziak an ni a, edited list zinga 6 hi English an ni bawk. Hei hian mi satliah mai mai a ni lo tih leh mithiam a nih zia a tarlang chiang hle a ni.  Kum 1993 aangin kum tin lehkhabu pakhat tal tihchhuah tumin a intiam a, ala tichhuak ziah bawk a ni. Hlaphuahtu dik tak tia sawi theih tur a ni leh bawk a. Hlaphuah hi kum 1981 aanga anin vawiin thleng hian chawl lovin a la chhunzawm ta char char a, a hlahril phuah ho hi a vaiin English poem ho nena belhkhawm vek chuan 100 chuang fe a tling tawh a ni! Heng a hla phuahte hi Rochuam tih leh Thlifim tihin a chhuah tawh a, zir chian tham fe heti lamah hian kutchhuak a lo nei tawh a ni. Criticism huang chhungah pawh khung tel ila tu pawi mah kan sawi kher lo vang. Lehkhabu bihchianna tam tak a ziak tawh a, mi hla chikna leh thil thlir dan thar a duang chhuak hin bawk. A nihna pakhat ziah lan loh theih loh chu Essayist a nihna hi a ni. Amah hi mi inzir reng, chawl mai mai ngailo a ni a, thu ziak hi a ngah tawh en awn hle a, 700 a chuang tawh hial awm e.  Literary history tana a tha thawh hi hangthar lehzelah pawh a hlutna a zual zel tawh ngei ang. Thuhlaril (Literary trends and Mizo Literature) kum 1995-a chhuah hi heti lampang thu inziahna chipchiar leh rintlak kan neih hmasak ber a ni hial awm e. He lehkhabu hi a buaipuitu ber a ni a, a pawimawh vet vet khawp mai. |awng (language) hmasawnna tura a tha thawh zo zai pawh hi hmaih phal chi a ni lo. Kan hnam bil awng hmasawn nan awng thar chher a tum em em a, a lehkhabu ziakah te pawh a theih chhung chu english-a ziak lovin Mizo awngin a ziak lui hram hram hin. English thumalte pawh Mizoawngin (Mizo awng) a ziak lui hram hram hin bawk.
          Literature lama a kutchhuak hrang hrang avang leh Zirna lama a hnathawhte vangin kum 2006-ah India mite hnena Civil mi chawimawina sangber Padma Shree Award chu Literature & Education-ah hlan a ni a. Kum 2003-ah National Award, Rasthtriya Lok Bhasha Samman-2003 hlan a ni a, hei hi Tribal Scholar chhuanawm bikte hnena an hlan hin a ni. Tin, Bharat Adivasi Samman-2005 a dawng leh bawk a. Hei bâkah hian a hnampuite hnen aangin chawimawina a dawng nual tawh bawk. A lemchan ziak Pasalha Khuangchera chu Book of the Year-1997 ah thlan a ni a, a lemchan tho Lalnu Ropuiliani chu Mizoram State Drama Writing Competition, 1990-a neihah lawmman pakhatna a lak pui tawh bawk. Kum 2002-ah Lunglei Drama Society chuan Mizo lemchana a tha thawhte avangin Distinguished Playwright Award an hlan bawk. Tin, Prof. Laltluangliana khiangte hi Sahitya Akademi chuan Who’s Who of Indian Writers zingah an telh a, FUWAI (Fellow of United Writers Association of India) member a ni a, American Biographer Institute chuan Distinguished Leadership Award pein, Who’s Who Directory-ah a hming an chuan tir a.. Cambridge-a IBC chuan Who’s Who of Intellectuals bu-ah leh International Authors and Writers Who’s Who 1997-ah an telh bawk. Heng bâkah hian Asia/Pacific Who’s Who Vol-III-ah a hming hi a la chuang cheu bawk, Mizo Who’s Who 1994 & 2001 a a tel thu pawh hi han sawi tel hram ila. Heng kan han tarlan aang ringawt pawh hian a chanchin kan sawia hi tunge a nih tih chu kan ring thiamin kan hrethiam mai awm e.
          Heti ang mi thiam, kum 45 chauh ni a Professor ni thei, ram leh hnam hmangaihna rilru pu, a hnam hmasawnna tura theihtawp chhuah reng hin, mi inzir reng peih, mahni puala Library hial pawh nei, kawng hrang hrang aanga teh pawha ‘mi pakhat’ nih tlingzo a ni ang hi chu an vang hle awm e, a chanchin chipchiar tak kan ziak dawn lo va, a kutchhuakte erawh a theih chin chinah leh kan thiam ang tawk tawkin kan chhui zui dawn a ni. A pawimawh ber chu amah ang kan lo nei hi kan vannei hle a ni tih hriat hi a ni.




Prof. Laltluangliana Khiangte kutchhuak thlirna:

          Prof. Laltluangliana kutchhuakte hi a hahnem hle a, chipchiar tak chuan kan chhuiin kan bihchiang vek hman lo ang a, amaherawhchu a rualpawl tawk erawh chuan he thlawhhma hi kan thlo turah ngai ang. A hmasa berin, lehkhabu ziak lamah hian a thawh hlawk em em a, ama kutkawih liau liau (Edited tel lovin) hi a vaiin 28 lai a tling a, heng zinga paruk phei hi chu english-a a ziak an ni nghe nghe. Mimalah chuan Mizo zinga kutchhuak nei tam ber a tling ngei ang. Tin, a kutkawih bil ni lo ti mai ila, a bul erawh a tum ni si, ama chhuah, emaw editor a nihna hi lehkhabu 14 a nei bawk. Hengah hian paruk chu English a ni a, pariat chu Mizo a ni. A lehkhabu ziahho hi ngun taka kan thlir chuan thil chik mi leh mi inzir peih tak a ni tih a chiang em em a ni. Drama lampang a ziahna hi bu 4(Lemchan Khawvel-I, Lemchan Khawvel-2, Chanchinha Meichher, Chantual Ennawm-I) a ni a, a tuina ber leh, a thawhhlawkna ber huanga a ngaih leh chu chu mite pawm dan pawh a ni. Poetry hi a phuah tam tawh hle a, heng a hla phuahte hi lehkhabu 3(Rochuam, Mizo Hlahril Thlanchhuahte, Thlifim) hmangin a pho chhuak tawh bawk a. Mi taima a ni bawk a, Biography pawh 4 (Lunghlu, Liangkhaia Lungphun, Thlaler Nula, Khawlkungi leh a Kutchhuak) ngawt a ziak tawh bawk a ni. Mizote Literature-a kan han zel theihna tura Thuhlaril a lo siam te hian a hlutna chu hangthar zelah pawh ala chhem alh zel ang tih min hrilh nawn fo hin. He lehkhabu hi Mizo Literature chungchang leh Literature hrim hrim zir tur tan chuan number one a tling hial awm e. Mak angreng takin translation lamah pawh kuthnu a neia, ‘Hamlet-a leh a ziaktu’ tih Mizo awnga a letling hi a kalh tikimtu ni ringawt lovin a thiam zia pholangtu pakhat a ni. Tin, heng kan sawi bâkah hian halai chanchin te, thuziak chi hrang hrang dahkhawmna te, leh infiamna chungchang thlengin a ziak a ni. A lehkhabu ziakte chu a vaiin han tarlang ila;
          Mizo awnga a ziak lehkhabute:
1)  Thupui Pawimawh Pali (1989)
2)  Lehkhabu Ramtiam (1993)
3)  |halai Chanchin (1993)
4)  Chanchinha Meichher (1993)
5)  Lemchan Khawvel – I (1994)
6)  Thuhlaril (1995)
7)  Biakliana Robawm (1996)
8)  Lemchan Khawvel – II (1997)
9)  Infiamna Khawvel leh Rawngbawlna (1998)
10) Mizo Thuziak Thlanchhuahte (1999)
11) Mizo Hlahril Thlanchhuahte (1999)
12) Liangkhaia Lungphun (2000)
13) Chantual Ennawm – I (2001)
14) Thleler Nula (2001)
15) Thlifim (2001)
16) Hamlet leh a Ziaktu (2002)
17) Zalenpâr – I (2003)
18) Lunghlu (2004)
19) Rochuam (2006)
20) Khawlkungi leh a kutchhuak (2007)
21) Mizo Hla leh Chham hlate (2009)
22) Korea & Ram fan Thukhawchang (2009)

English-a a ziak lehkhabute:
1)  Mizo Drama-Origin, Development & Themes (1993)
2)  Mizo Folklore - I : Folktales of Mizoram (1997)
3)  An Introduction of Mizo Literature (compilation)       (2001)
4)  Mizo Songs and Folk Tales (2002)
5)  Capt. L.Z. Sailo : Padma Bhushan Awardee (Biography)                           (2007)
6)  Mizos of North East India (2008)

Tin, a kutchhuak ni tho si, mahse amah pawhin edited tia a dah hi a awm nual bawka chungte chu lo tarlang leh ila:
1)  English Poetry – Study Aid (1988)
2)  Songs of Precious Blood (2000)
3)  The Golden Lines (2000)
4)  Memorable Poems and Essays (2001)
5)  World Literature (2005)
6)  Joy to the world Peace Festival (2005)
7)  Khawtlang Meichher (1988)
8)  Thupui Zirbingte (1989)
9)  Lemchan Thawnthu – 2 (1990)
10) Vanglai Hlimthla (2000)
11) Logos (2003)
12) Hmeichhe Sikul (2003)
13) Mizo Lehkhabu Zempui (2005)

          Lehkhabu pakhat buatsaih pawh thil harsa tak a nih laiin ani hi chuan kum 1993 aang phei chuan kumtin lehkhabu pakhat tal a ziak ziah thei a. A kutchhuak kan tarlan zawng zawng hi a vaiin 40 chiah a ni a; ama kutkawih bil liau liau hi Mizo leh English-te nen a vaiin 28 lai a nei a, edited hi 13 a nei bawk. Tin, heng bâkah hian seminar paper tam tak a ziak tawh a, lehkhabu thelêp kan tih mai hin hi 16 a chhuah tawh bawk a, research paper hi 30 chuang fe a ziak tawh bawk. Tunah chuan a zavai hi chuan chipchiar tak chuan kan luhchhuak vek hman dawn lo va, a pawimawhna erawh a theih chin chinah tarlan kan tum thung dawn a ni.
Laltluangliana Khiangte Hlate thlirna
          Laltluangliana Khiangte hian hla hi a phuah tam tawh hle a, a bik takin chhamhla/hlahril kan tih ang hi a phuah tam ber a, a saka sak chi (song) pawh a phuah nual bawk. Heng a hlaphuahte hi Rochuam tih bu-ah leh Thlifim-ah a dah tam ber a, english-a a phuah ho hi Mizo Songs and Folk Tales tihah a dah bawk. Tin, hla hi kum 1981 aangin a phuah an niin Rochuam-ah chuan a ziak a, vawiin thlengin chawl lovin a la phuah chhunzawm ta zel a ni. A hlate hi ngun taka zirchian ngai chi, poetic technique hmuh tur tam em em hla chi hrang hrang an ni. A Mizo hla kan hmuh theihte chu hengte hi an ni:
1) Aw Zonun Mawi (1981)
2) Vuaia (1982)
3) Immanuela an sa ang (1984)
4) Rawngbawlpui nghilh loh nan (1986)
5) A liam ta e kum za (1986)
6) Kristian Chhungkua (1994)
7) Nghilh Ni (1999)
8) Ram thar I din ang u (1999)
9) Hnehna puanzar (1999)
10)    Krista ram zauh kan hna pui ber (1999)
11)    Piancham lawmpuina (2000)
12)    Lungphang lo la aw Malsawm-Pa (2001)
13)    Lal-Ngaih-Awm (2001)
14)    Mizo Nun hlui leh tunlai (2002)
15)    R. Lalsiamthanga Sunna (2002)
16)    Sang zel ang aw (2002)
17)    Van lal zawm Run (2002)
18)    Ringlui ngam tana chawlhna (2002)
19)    Chhermei Hlu (2002)
20)    Inthlan hla (2002)
21)    Zo hnam hmelma (2002)
22)    Zo nun thar (2002)
23)    Hei ang ram nuam awm maw (2002)
24)    Zotuithiang ngei (2002)
25)    Thiam-fin rahchhuah (2002)
26)    Chûn nunnêm-kan ngai che (2002)
27)    Ngaih lai Lungduh (2002)
28)    Kan vannei em e (2002)
29)    Saji-a nghilh loh nan (2002)]
30)    Pasal Sun hla (2002)
31)    Hnam-Ro-pâr (2002)
32)    Tlâwm mai lovin (2003)
33)    Kan chakna Lalpa (2003)
34)    Tâng mai lo zo Laipui (2003)
35)    Nun dik rinawm (2003)
36)    Thu-hla Rimawi (2003)
37)    Khawvel entu (2003)
38)    Ram leh Hnam chhan zel turin (2003)
39)    C. Dinthanga Lelte (2003)
40)    Tinkim dawn malsawmna (2003)
41)    Chham-hla chhun khawm chu (2003)
42)    |awng tin mawi bu (2003)
43)    Tluang tea hang-Mizo Department (2003)
44)    Thlaler Lânu (2003)
45)    Chhandam Zofa-te (2003)]
46)    Chham-hla thla khâwngin (2004)
47)    Min awmpui rawh (2004)
48)    An hlû e-Pasalha (2004)
49)    MSV – K|P Branch hi e! (2004)
50)    Tuarhar-ha sensiar (2004)
51)    Pa kan sûn ta – MÂFA (2004)
52)    I thawk zel ang u (2004)
53)    Lunghlû (2004)
54)    Hlim lai nite (2004)
55)    Thawk zel tur lei-tirhkoh (2004)
56)    Zo hnam pasalhate (2004)
57)    YMA-Zo than siamtu (2004)
58)    Kungpui Sai Ngai lo tur (2004)
59)    Van nunna tui liak (2004)
60)    Nghilh lohna pâr a uai (2004)
61)    Aw driver sap (200)
62)    |anpui vartu hnai reng (2005)
63)    Hnam ro chhertu mi-ril (2005)
64)    SNA- Hlado (2005)
65)    An hmanhlel Zirlaite (1981)
66)    Bum Hmang (1983)
67)    No khat ei heuh heuh (1982)
68)    Van ro mawi (1999)
69)    Nghilh loh Zemawia (1999)
70)    Biakliana Riahrun (1997)
71)    Malsawm Manna (2000)
72)    Ziak loh Zirlai (2000)
73)    Nunrawng hmelchhia! (2000)
74)    Sawm-|awngaia (
75)    Thlasik (1989)
76)    Zofate rohlu Zosapthara (1998)
77)    Zan rau dangdai (
78)    Lairilah I cham
79)    Ka chhuan zua-pa (2001)
80)    Zoden ram nuam (2000)
81)    Tlang thianghlim (2000)
82)    |hangthar Nun (2000)
83)    Mizo Zirlai Pawl (2000)
84)    Ka chun-voh (2001)
85)    Dan hlu-Tlawmngaihna
86)    Lalruanga Dawi bur thar (2001)
87)    Mizoram University chu maw!!!
88)    Major Laldailova nghilh loh nan

          Heng a hla phuah kan hmuh mai theihte hi mimal kutchhuakah chuan a hahnem hle a, tin a hlate hi chi hrang hrang an ni hlawm a, hla phuahtu henkhat hla anga hlawm thuma hen ve phawk theih ang chi a ni ve lo va, hei tak hi a hlutna leh zirchian a ngaihna a ni erawh kan ti thei ang. Tin, English-in hla 16 vel a phuah tawh a, Mizo hla 14 lai mai english-in a letling tawh bawk. Tun umah hi chuan a lehlin leh sapawnga a phuah hi kan thlir tel rih dawn lo va, a hla chungchang bik zirchianna a nih loh avangin kan telh rih dawn lo a ni. Sawi kai a lo remchang viau a nih erawh chuan han sawi tel zawk chu a rem tho turah ngai ila. Heti ang hian a Mizo hlate chu lo hen ta ila:

     1)      Pathian Hla
     2)      Mizo Nun a phuahna
     3)      Hnam Voh hla (Patriotic Song)
     4)      Hun bik leh lawmpuina hla
     5)      Sunna (elegy)
     6)      Hla lenglawng.

A hlate hi chi hrang a tam em avangin a hen hran pawh thil awlsam tak a ni hauh lo mai. Tuna kan hen dan huangah khi chuan a khung kim theihin ka’n ring deuh va, a la kim pha lo hial maithei bawk e!

        A hla hawi zawng:
          A hlate ngun taka kan zira kan en chuan Mizo nun a veizia a lang tam ber tih a hriat a, a dawttu-ah chuan Pathian hla a tam leh a, mi lawmpuina hla leh hun bik thil thleng a phuahna a hahnem viau bawk. Chiang êm êmin a hnam leh ram a hmangaihzia a hla henkhat ‘hnam voh hla’ a tih mai aangin a hmuh theih a, thu leh hla chungchang thlengin a hla-ah hian hmuh tur a awm a, zirna chungchang a phuahte pawh hi thil vâng tak tur a ni. Tin, a hla phuah tam berte hi chu sak theih tur chi a siam a ni lo va, amah ngei pawhin ti hian a sawi, “keia hla han phuah vete hi zawng-sak tura duansa a ni lo. Sapin chhamhla (poem) an tih ang chi tura duan a ni deuh ber a,” tiin.1
A hla phuahte reng reng hi han zir chian chuan a lo hluin a lo chikim hle mai a. A hla tam tak hi chuan rhyme scheme an nei ha hlawm êm êm a, acrostic poem an tih ang chi, a tlar bul awmze nei ringawt pawh hi 13 chuang a phuah thei nia! A hla hlut lehna êm êm pakhat chu a hla eng emaw zata hla lamrik bikim a dah thei hi a ni. A hla pakhat ‘Ringlui Ngam Tana Chawlhna’ tih ang chite hian awmzia a nei êm êm mai a, a hla tlar tin hi lamrik sawmpakhat an ni a, a vaiin tlar sawmpali a ni bawk a, chu vangin hendecasyllabic verse a nihna mai bâkah Sonnet ha tak a tling a ni. Hla tlar tin lamrik inzat hi mi nazawng tan chuan han tih chi pawh niin a lang lo va, mahse a ni hi chuan awmze nei takin a chham pawh nuam tak thovin a dah thiam a, a ropuina pakhat a tling. A ram leh hnam a vei zia a hla aang hian tam tak hmuh tur a awm bawk a, a bik takin Mizo nun a veina hian a thinlung vawi tam tak a kaihruai hin tih a hriat hle.
          “A mak ngei kan nun pâr ang tla e,
          Ham hai renga ni tin phî buaiin,
          Hlawk kan tum fan – lêng dang khum turin” a’n ti te te a, dimna awm hauh lo va,
“‘Sem sem dam dam,’ tia leng hin khan,
‘Kei! Kei!’ tiin eibil zai kan rêl”
tia mawi uluk fahran maia chu kan nun pangpar ang maia mawia pâr hin, duham luatna hri halo laka tlawm ta, midang khûm leh chungnun duhna hriin a a ei hlum nasat thu a han sawifiah zawh chiaha kan Mizo thufing pakhat ngei mai hmanga kan nun a’n chhu keuh hi ava’n mawi tehlul em. Hei lo liama hringnun tarlang ha hla hi hla tam tak an awm thei bik chuang dawn em ni ka ti a ni? L. Biakliana’n ‘Chunnu’ tih hlaa lungtat par hun a thlir reng hin ang khan beiseina nung he hlaah hian min hnutchhiah a,
          “Zonun thara khuavel mawi turin,
          I angrual ang – Zofa zawng zawngte,
          Nun sual zei tin sat thlaa angin,
          Rinawm, tlawmngaih, nun mawi tinrêng nen”
a han ti te hian anrual hi chakna chauh ni lovin khawvel thar dinna a ni tih min rin tir a, he hla hi thu han ni sela chuan, ‘insuihkhawm lehna sermon’ pawh kan ti duh hial mai awm e! Pasal Sunna hla thleng maia Zo nun chawisan a duhna a tuh thiam hi midangte neih ve loh a ni mai awm mang e. Sunna hla hi mi chi hrang hrang hian an lo phuah tawhin an lo ziak chhuak thlip thlep tawh a, mitthi uina leh an hriatrengna te, an ngaihzia tein an hla chu an phuah kur chiam hin. Mahse Pu Tluangtea erawh chuan Pasal Sunna hlaah hian nupa ang hen natzia ringawt sawi lovin, hangthar nun dan ha chhawm nun a ul zia a zep thiam tlat nia maw le!
          “Zuapâ ze hlû chhiar thiam turin,
          |hang leh thar zel ka ngen chiam e,
          Malsawmtlak nun ha sin zelin,
          Zo nun dik pâr chhuak zel rawh se”
He hla chang tawite aang mai pawh hian a phuahtu duhthusam ram chu fiah takin a hmuh theihin a rinawm.
          A kutchhuak dang tam tak kan thlir tel dawn avangin a hla phuah ringawtah hi chuan rei tak kan cham hman dawn lova, a hranpa taka zir tham a hla tam takte hi he lai bung leh changah ringawt hi chuan kan sawifiahin kan chhui chiang hman bawk hek lo vang. Mizo nun a veizia tilang hla kan tarlang tawh a, a hla zia dang leh pakhat, a phuah tam em em lem loh Pathian fakna hla hi lo thlir leh ila. Dr. Laltluangliana Khiangte hlate reng reng hi kan sawi tawh angin a saka sak tur chi a duan an ni hin lem lo va, mahse an hlutna erawh a bo chuang lo. A Pathian hlaah erawh hi chuan a saka sak chi (song) a awm ve nual a, ‘Kan chakna Lalpa’ tih phei chu Lalruathlui’n mawi takin a sa a, lâr pawh a lâr hle nghe nghe a ni. Pathian hla hi a vaiin 9 a phuah a, hengahte hian a langsar ber chu Isua Krista (Pathian) ram zauh chungchang a ni mai awm e. Mihring chu keimahni chauh chuan kan kal thiam lo fo hin tih a hria a, chuvangin a nun hruai tura a sawmna a lang leh a, a ram zauh zel a ulzia leh chu hna chu ringtute hna a nihzia a sawi uar viau bawk. Amah mai chuan a himin a inhre bik lova, thlamuantu a ngai ve a, nghet taka thinlung thlamuanna chu a duh a, mi famkim a ni biklo tih inhriain ‘Min awmpui rawh’ tih hlaah chuan tihian a Pathian a au a-
          Aw, ka ngai che - min hruai zel turin
          Min awmpui rawh thim hnuaiah pawh;
          Chatuan ram nuam kan thlen thlengin,
          Min kai ang che, Aw! KA LAL DUHAWM!
tiin. He hla hi kum 2004-a a phuah a ni a, vansang ft.25,000 laia sang hmuna a phuah a ni. Pathian ram zauh zel theihna tura thawk tur kan ni tih a inhrechiangin a vei em em a, chiang takin ‘Thawk zel tur lei-tirhkoh’ tih hlaah chuan chu a ngaihdan leh a hahnemngaihna chu a auchhuahpui leh a-
          Kan vel buh hmun zau takah hian,
          Thawk turin Lalpan min ruat si a,
          Tlawmsan lova thawk zual zelin,
          Nunna Lallukhum chu kan chang ang.
Nunna lallukhum thlir chunga thawh chu tu tan pawh a zangkhai ngei ang tih a rinawm a, a zep tel thiam hi langsar si lova amah tihlutu chu a ni ngei mai. A hla dangte anglo takin a Pathian hlaahte hian rhyme scheme a dah lem lo a, lamrik bikim ang chi pawh hmuh tur a awm meuh lo. Pathian fakna hla a nih vangin ngai lovah a ruat pawh ni fa hmiang! A vanram thlirna hla pakhat hi a mawi ngawt mai-
          Rinnain ka thlir chu Ram mawi chu,
          Lungduh zawngte siang kaina run nuam,
          Lal rawng bawl rinawmte khawpui hlun,
          Thlen ve ka nuam ngei chhun ni tinin.
A flow a ha a, chhiar pawh a nuamin chhiar nawn tichakawm thei khawp mawina a pai a ni pawh ti ila ka inthiamlo hauh lo vang. ‘Lungduh zawngte siang kaina run nuam’ han tih zawh maia ‘Lal rawng bawl rinawmte khawpui hlun’ han tih zui hnep mai hi a va mawi tehlul em. Upa Ralngama hla ni mai awma mawi niin ka hria ti ila mite pawi kan sawi tam em lovang chu!
          Dr. Laltluangliana Khiangte hlate hi ngun taka kan chhiar a, kan en chuan rilruah thil pakhat lo lang tel a awm a. Chu chu awlsam takin hla a phuah thei tih hi a ni. A hla henkhat a bikin lawmpuina hlate phei hi chu awlsam taka a phuah a nih thu amah pawhin a pha lo va, heti hian C. Dinthanga a phuahna chungchang Rochuam-ah chuan a ziak, “June 10, 2003 hian Lelte Kartin Chanchinbu-in kum 20 a tling a. A lawmna Vanapa Hall-ah neih a ni. Zaithiamte an zai a, mi pawimawh bik hovin thu an sawi a....mi pawimawh ni ve lem lo ho chuan kan lo thlir ve ngawih ngawih hlawm a. Chutih lai chuan he Hla hi a lo piang ta a ni,” tiin.2 Tin, kan sawi tak ‘Min awmpui rawh’ tih hla pawh kha vansanga a awm laia a phuah a ni bawk. Chawplehchilha hla phuah theite hi hla phuah thiamte hla phuah thiamzia sawi nan hman a ni fo va, hemi chungchang hi Dr. R.L. Thanmawia (Poetry-a Ph.D) chuan tihian a ziak a, “Hla phuah thiamte an thiamzia kan sawina pakhat chu chawp leh chilh taka hla an phuah mai theih hinna chu a ni. Saikuti kha ‘hla thu a hmuam reng a niang e’ an tih hin chhan pawh a ni a, Awithangpa pawh a hla thu thiam hrim hrimna piah lamah hla thu a chham mai thei hin kha a ni” tiin.3 He zia hi Dr. Laltluangliana Khiangte pawh hian a nei a, intuam lum nan a sin reng hin a ni tih a hriat hle a ni. Kum 2004-a JNU, New Delhi hmuna Ms. Nirmala Putul hmêl a hmuha a phuah nghal mai a chham hla pakhat hi chang khat chauh i’n tarlang reng reng teh ang. A dang pawh chawpchilh taka a phuah nghal hi a la awm nual!
          A mawi kim chuang e - sakhmel ha sensiar saw,
          Iang zo awm thei maw - chhawng mawi, tuar har mi u,
          Sual zung kai lo sakruang chul ngai lo renga’n.
Awmhmun rawt kawr nena inkhawm chu kan phelh phung hin a ni ngai a, a ni zawng ‘on the spot’ ah pawh tluk loh rim a nam ngei mai. He hla hi a hla tlar tin bul chu AISHUARIA RAI HI tihin a la dah zui mawle! Ho taka sawi duh tan chuan he Acrostic poem hi chu ‘hla ler tak’ a ni hawt e.
          A hla chi hrang a tam ang bawkin hla thu ngai hman nawn pawh a ching lem lo hle mai. A tawp ber atan Pasalha hla a phuahte lo sawi leh lawk ila, tichuan kan kalsan thei tawhah kan ngai ang (kim lo chung chungin!).  Pasalha hla hi a phuah tam lutuk lem lo a, amaherawhchu a phuah chhunte avang erawh hi chuan han ziah lan hi a phu hle thung si. A hla thupui aang pawha a chhunga awm tur hriat theih nghal mai tur chi hla pakhat, ‘Zo Hnam Pasalhate’ tihah chuan Mizotena mi huaisen, ram leh hnam chhan nana an nun hlan phal kan neih mi hrang hrangte chungchang tarlangin, an huaisenzia min by-heart nawn tir a, Ropuiliani aanga bul anin Khuangchera thlirna darthlalang min hun sak leh a, tichuan a chang nga naah chuan hnam pasalhate kiangah min han len tir a-
           Hril zel ang aw -Hnam pasalha rual Kalkham, Lianphung,
          Hnawncheu, Dokulh, Ngurbawng leh Hnam sipai dang zawngte,
          Ram leh hnam tana nun thap fam chang tawh zawngte kha,
          Kan tan kawng sialtu hlu -Hmar Arsi an lo ni e.
tiin fiah fai takin kan mi huaisen leh pasalhate hlutzia a rawn tarlang a ni. He hla hi chang khatah tlar li zel a awm a, chang ruk a awm bawk, hun kaltawha thil thleng sawina a nih bawk avangin ballad huangah ngaihngam takin a khung theih awm e. Kum 1999 October thlaa Mizo sipai Shrinagar hmuna bomb puak vanga thi ta Vanlalzemawia Naik sun nâna a phuah ‘Nghilh loh Zemawia’ hi zir tham tling hla pakhat chu a ni ve chiang mai. He hla hi Shakespearean Sonnet anga phuah a ni a, a hla tlar tawp ri inmil (rhyme scheme) a awm thlap a, chung chu abab, cdcd, efef, gg angin awmze nei takin a kal a ni. Mizote hian rhyme scheme awm bawk si, a hla thu ha leh a flow pawh kal zaih mai hi phuah kan harsat hle a, tam tak hi chuan a tum pawh hi kan tum peih meuhlo a ni awm e. Hemi chungchang hi |huamte Khawlhringin Zothlifim-ah pawh a ziah nual tawh kha. Mahse a ni hi chuan hla mawlmang tak tur kha awmze nei tak leh zirchian tlak takin a chhuah thei a ni. Tin, hemi hla bik hi chu english-in a phuah tho a, english hi a mawi zual emaw tih mai tur a ni bawk! Pasalha hla kan neih ho ah chuan he hla hian khehchhuah tur thu a pai tam ber awm mang e. A phuahtu Mizo thinlung a lang chiai mai bawk, a chang thumnaah chuan-
          Mangan chet buai a nei lo ral huaisar lakah pawh,
          Aw a hlu ngei hmingthan Nopui a hlawh zawng,
          Iang zo awm ang maw hang leh tharah pawh,
          A hniakhnung zuia’n hual nang e val dang zawng.
Ngun taka kan chhiar chuan Mizo nih tinuam tur khawpa Mizona chu Nopui hmangin a tarlang kan ti thei ang. Tin, a hla tlar tin hi lamrik sawmpakhat vek a ni bawk! He pasalha hla hian belhchian a dawl takzet a lo ni. A sap hla hian mi tam tak thinlungah chuan a chiang zawk ngei ang.
          “...Ready to fight any time and to sacrifice,
          Out of love for his country Bharat;
          Ne’er never will he move back,
          To a safe camp for leisure and pleasure,
          For he wore Zo-tawlhlohpuan in mind”.
Bharat piah lama chu pasalha thinlunga Zo-tawlhlohpuan ngei mai awm tura a’n mitthla thiam leh inhmeh lutuk tak maia, a tlar tawpa a’n zep thiam hi a mawi thlawt a, tupaw’n chhiar se a sawi tum an sawi chhawng thiamlo a nih pawhin an rilruah zawng chian khat chuan a chiang ngei ngei ang.
          A hla phuahte hi a hranpaa paper hran buatsaihna tham a tling a, sawi châk tak tak leh ul tak tak la awm nual mah se kan sawi vek seng lo va. Mizo nun a veizia kawng hrang hrangin a hlaahte hian hmuh tur a tam em em a, zo nun mawi leh ha, kan tlawmngaihna nun te chhawm nun zel a duh zia te, nu leh pa a phuahna te, a tir lama kan sawi tawh lawmpuina leh hun bik nei hla a phuahna te hi tam tham tak a la awm bawk a. Chu chauh ni lovin sunna hla pawh a phuah nual bawk.
          A phuah dan kalhmang hi tawite han zep tel leh lawk ila. Style bik a neih langsar tak pakhat chu a hla thupuia vuah dan hi a ni, a hlate hi a thupui hian eng hla nge ni ang tih chhiar hma hauhin a tarlang nghal vek thei hlawm a, ‘Inthlan hla’ han tih ang chi te, ‘Ram uan nun’ tih te, ‘Chhamhla chhunkhawm chu’ han tih mai ang chi hi hlui hnih daih dawn tur an awm a ni. A hatna lai a awm ang a, a ho riauna lai pawh sawi tur a awm ngei ang. Tin, a theih chin chinah tlartin lamrik inzat turin a rem hram hram zel a, a buaithlak tur zia ngaihtuah chuan ngaihsanawm tak a ni. Tin, langsar leh êm êm bawk chu hla tlartin bul awmze nei chi ‘Acrostic poem’ a hmang nasa hi a ni leh a, a hla phuah kan ziak tlar tak 88-ah khan hla 20 chu Acrostic poem an ni! Hmun li a hena hmun khat an tling thuak a nih chu. Poetical word a hmang tam lem lo hi a danglamna a ni leh bawk. Heng vang te pawh hi a ni mahna mi tam tak chuan Pu Tluangtea hla chu a lunglenthlak loh an lo tih fo hin ni. Mahse kawng lehlamah chuan han chhiar zawh rual rual hian a awmzia kan hre thei nghal vek mai a, hla thu har pui pui hman ai chuan a chhiartu tan chhiar a nuam êm êm a ni. A hla phuahte reng reng hi han en thuak chuan a hlutna hriat mai theih chi an ni lo va, mahse han zirchian ralah chuan a zir tlakin khehchhuah tur thu an pai tam a, poetic technique hman kawngah midangte tluk rual lohvin a uluk peih a, chu chuan a hla an tihlu a, zir tur pawh a ti tam a ni. Hemi vang ringawt pawh hian a ni ang mithiam kan nei hi kan vannei em em a ni, mahni tui tuia lo tui ve ngawtte ai chuan a hlate hian kawngkal leh kalhmang fel tak zawng an nei thuk zawk a, chu chu amah kan hriatrengna tur pawh a ni ngei ang.

A DRAMA ZIAK THLIRNA
          Dr. Laltluangliana Khiangte hi a nihna dik tak literally-a kan sawi dawn chuan hla phuahtu ni lovin playwright a ni! A chhan chu heti lama a kutchhuakte hian chu nihna chelh tir chu a phu a ni tih min hrilh a, a ropuina ber leh a tuina a ni a, kutchhuak a ngah a, Ph.D a hmuhna a ni bawk. A lemchan ziak tawhte han tarlang ila. A vaiin drama hi 17 lai a chhuah tawh a, chungte chu:
1)  Nu leh Pa bum – Mahni Inbum (1983)
2)  Thawmmawia (1984)
3)  Faki te chhung (1987)
4)  Duhawma leh Lalfaki (1990)
5)  Hnehzova leh Rimawii (1991)
6)  Chanchinha Meichher (1994)
7)  Lalnu Ropuiliani (1994)
8)  Thawmvunga (1994)
9)  Chharmawia (1997)
10) Zorama (1997)
11) Pasalha Khuangchera (1997)
12) Tualvungei leh Zawlpala (1999)
13) Balhla leh Mizo Tlangval (2000)
14) Buia Sai-ip (one-act play) (2001)
15) Kum Sangbi Tharah chuan (2001)
16) Duat luat vangin (2001)
17) Beidawnna khur aangin (2001)

          Khing lemchan ho zingah khian a ziah hmasak ber chu Nu leh Pa bum-Mahni Inbum tih hi a ni a, kum 1981-ah a ziak zo a ni.4 Lemchan hi a tuina ber a ni tih a hriat a, lawmman pawh vawi tam tak a dawn phah tawh a, a ziah pawh hi a ziak tam narawh e, la chhuah (publish) loh hi kan tarlan ho bakah hian 14 lai a la nei a ni. A degree lâkna a ni a, literature lama a chemkalna mual a ni ti ila thudik chanve hmanga mi bum tum zawng kan ni hauh lo vang. Mizo drama hrim hrimah phei chuan a mimala chhuah tam ber leh ziak tam ber a ni mai awm asin. Ani hi chuan kum 1991-ah khan Mizo Drama: A thematic Approach tih ziakin Ph.D a lo hmu daih tawh a, Mizo zingah drama lama Doctorate Degree dawng hmasa ber a ni nghe nghe. A drama ziakte reng reng hian an thleng sang viau zel mai bawk hi a chhinchhiah tlak hle a ni. Kum 1994-a a chhuah Lemchan Khawvel-I (Lalnu Ropuiliani) chu lehkhabu ha thlanna-ah pahnihna a nihpui a, amah phei chuan pakhatna a nih pui lo hi mak a tih thu a sawi nghe nghe.5 A chhan tawite han tarlang ila, kha mi uma Book of the Year top-3 ah khan mimal kutchhuak lehkhabu chu ama ziak chauh hi a nih vang a ni. Kum 1997 kuma Book of the Year chu a lemchan ziah tho Lemchan Khawvel-II (Pasalha Khuangchera) hmangin a dawng ta tho a, lemchanbu Book of the Year-a thlan tlak a ziak thei hi a ropui hle a ni. Lemchan tlak nat lem lohna kan Mizoram anga heti ang dinhmun a luah thei hi thil chhinchhiah tlak tak a tling awm e. Mizo awng chauh ni lo English pawhin Lemchan chungchang hi a chhuah tawh a, tihian Thu leh Hla-ah kan hmu, “Lemchan chungchang Sapawnga a ziak Mizo Drama-Origin, Development and Themes tih chu 1993 khan Cosmo Publications New Delhi-in an lo chhuahsak tawh a...,”6 tiin |huamtea Khawlhring chuan a ziak a ni.
          A lemchan ziak Zoram khawvelin a hriat lar ber ber pahnih chu historical play an ni a. Kan sawi tawh angin Lalnu Ropuiliani chu Book of the Year top-3 hial thleng theiin miin an hlut a, hnam rilru chawk tho thei khawp lemchan ziak hi thil awlsam tak a ni hauh lo va, mahse he lemchan hi chuan chu rilru chu a chhiartute rilruah awlsam takin a tuh thei si a ni. Ropuiliani thih dan chungchang vel hi chu tragic flow haah chhiar tel a har deuh anga mah se a lehlam zawng chuan historical play ha tak a ni leh si a ni. A ha kan ti tlâng a ni ngei ang vawi li lai chhut nawn a ni tawh a, lemchan ropui lohna rama thil thlengah chuan lawm avanga zuan na tham chu a ni ve reng reng mai. Pasalha Khuangchera erawh hi chu lemchan ha tak leh ropui tak a ni ti ila, ka lama ban phar tur zawng ka van bik hauh lovang le. Hei pawh hi kan sawi tawh angin historical play tho a ni a, heti lam hawi hi pathum a ziak tawh a, a lemchan thleng sang ber ber dinhmun an luah vek thei tlat a ni. A lemchan pakhat Thawmvunga chu tawi viau mah se Post Graduate zir turin thlan a ni leh bawk a, helamah hian a kut a kal hle a ni tih chu sawi tam vak ngai lovin a chiang tawk viau awm e. Khuangchera-ah khan lo let leh ta ila. A plot a ha a, dialogue pawh duhthusam a tling a, tin dramatic devices an tihte zinga mi soliloquy ropui tak kan hmu bawk, Khuangchera vai sipai kap tura a hian dangte an kal laia Nau lai hrilh a serh vanga a kal thei rihlo an Lalin a tihdan lungawi vak lo va midang lo haw hnu a, amah chauha a kal uma a han phun tirna awngkam hi chu a fuh thlawt a, a pasalha awngkamte hian ngawi rengin thinlungah thu an sawi mawlh mawlh thei a ni. Tin, a dialogue fuh em em pakhat han lachhuak ila; Khuangchera pasalha rilru, vaihoin khua an hal alh dur dur a, ramhnuai lam pana a Mizo puite an tlan chhe hin tlawmngai taka a’n sawi chhuahna awngkam hi a ropui takzet mai,
          “Mahni in leh lo kang lai han thlir liam ngawt mai te hi kan tihdan hin tur em ni aw? Khua tlansana ramhnuai leh puk him lam pan tak mai te hi keini hian chhan thih ngama inchhalte awmdan tur a ni ang em tih hi ka inzawt chamchi a.”7 
Mizo pasalhate rilru sawi chhuahna awngkam atan chuan hei anga han tawngsang tur thu ha leh ropui hi kan novel-ahte pawh hian zawng ta ila a vang viau lo’ng maw ka ti deuh a ni. He thu hi Mizoram chhunga cheng halai zawng zawngte hian by-heart ngat ila zawng ‘kei chu Mizo ka ni ve lo, Lai/Mara ka nia’ kan tih ang chi hi a rehin ka ring a, chu Mizonaah chuan rual takin kan ban kan phar theiin ka ring a ni. A lemchan ziah dang Chharmawia te, Zovite chhung tih te, Buia Sai-ip (One act play) tih te leh a dang tam tak pawh hi chhiar nuam tak tak an ni hlawm a, moral teaching pawh a zep tel thiam hle a ni. Tin, kan hriatreng tur chu  1994 kuma Lalnu Ropuiliani Lemchan hi tunlai khawvel (modern age) a lemchan rawn lansarh lehna langsar tak leh hmahruaitu a rawn ni hi a ni.
          Dr. Laltluangliana Khiangte hi a luanna kawngah chuan thâng h<am khawpa thil ti hin a ni a, chutih kawngah chuan a fak hlawh tur zingah a hmasa bera hu tur chi a ni leh mauh mai. Mizo hmasang thawnthu, tam tak chu miten chiangkuang pawha an hriat tawh loh tur te hangtharte tan leh research scholar-te tan pawha angkai tak tur chi hrang hrang 45 zet chu a ziak chhuak a, a bu-in a chhuah thei hi a hlu ngawt mai. A chhuah satliah a ni ngawt lova sapawng ngatin a la ti zui a, a hautak turzia chhut thiam tan chuan ngaih hlut loh chi rual a ni lo. He lehkhabu hi a thei apiang chuan chhiar chhuak ngei se thil duhawm tak leh hlawk thlak tak a ni ngei ang. Kan sawi tum tak zawk erawh chu amah hi Folklorist a ni tih hi a ni. Lehkhabu pakhat chauh chhuaha he nihna han pek nghal hi a lutuk ti kan awm mai thei a, chuvangin han sawifiah lawk ila. Mizote hian hmasang thawnthu (folktales) hi kan ngah hle mai a, mahse ziaka dah leh lehkhabua chhuah hi chu a la tam lo hle a ni. A bik takin kimchang deuh tak, 45 lai lakkhawma sap awnga dahna phei hi chu ka hriatsual loh chuan a awm lo hial awm e. Pu LB Thanga hian kum 1978-ah ‘The Mizos - A study in Racial Personality, tih chhuahin eng emaw zat chu a dah ve a.8 A bak chu sapho ziak, tlem tlema an lehkhabua an lo dah tel ho kha a ni leh mai awm e. Chu vangin a Mizoawnga pakhat ziah chhuah pawh a harsat lai a, awng danga letlinga Mizo thawnthu 45 lai mai a lo chhuah theih avang hian a zir ngunin a bei ngawrh hle ang tih a hriat a, ‘folklorist a tling a ni’ han tih pawh hi a inthlahrunawm lem lovah a ka ngai. He lehkhabu hi 1997-a chhuah a ni a, LTL Publications leh Art & Culture Department, Mizoram publish a ni a, phek 218-a chhah a ni. ‘The Man Called Chhurbura’ tih-in a thawnthu huang hi an a ni a, Chhura chungchang hi chipchiar takin tarlan a ni a, phek 14 aanga phek 52 thleng a chanchin bik hian a awh a, Chhura thawnthuah chuan a kim viau awm e. A hen(part) hmasa bera Chhurbura chanchin a dah hi a fuh hle a, amah  hian a dah ropui hle a; introduction-ah chuan tihian a dah nghe nghe, “In the first section, I have dealt with Chhurbura, who was considered to be the real hero of Mizo folktales. I consider him to be the most interesting character in the world of Mizo folklore. Chhura’s humor is inexhaustible and it is interesting for everybody. He may be considered as the most memorable hero in the world of simpletons” tiin.9 Heti ang thu han chhiar thlen hi chuan Siamkima Khawlhringin, “Chhura hi Greek ho ni ta sela, Greek-ho chuan a thih hun chuan Elysium-a awm pha ve turah an dah ngei ang,”2 a lo tih kha rilruah a lo lang leh lo thei hin lo. Chipchiar tak chuan kan bihchiang vek lovang a, ama’rawhchu a tlangpui tak tak erawh kan sawi ang. He ‘Mizo Folklore-I, Folktales of Mizoram hi hen nga-ah a chhungthu hi hen a ni a. Kan sawi tawh angin a hen hmasa ber chu kan mihuai kal ta? Chhurbura pual a ni a, a mawngping khaw zin chanchin aanga ‘Male Nurse’ a nih thu thlengin hmuh tur a awm a, ropui tak a ni. A hen hnihna-ah chuan kan thawnthua mi huaisen kan neihte chanchin aanga Samdala thlengin, mipa hming lanna (Men Folk) ang chi dah a ni leh a. A hen thumnaah chuan Hmeichhe hming chawi thawnthu kan neih langsar tak tak Thailungi aanga Ngaitei dah a ni leh a, thawnthu pariat lai dah a ni. Tichuan a hen lina-ah nula leh tlangval inhmangaihna thawnthu kan neihte dah khawm leh a ni a, thawnthu pariat bawk remkhawm leh a ni. A hen nga-na leh a tawp berah chuan ramsa thawnthu kan neihte leh a chi hrang dang ho12 lai dah a ni leh a. He huangah hi chuan ramsa awng theite pawh an lo lang tawh a, satel leh zawngte chanchinte hi a tawi naa zir tur thu ha an pai ve a,chhiar zawh hnuah rilruah satel felzia a lo lang ve zut zut thei a ni. Eng le khawle he lehkhabu hi lehkhabu ha leh ro tling tak a ni tih zawng phat rual lohvin a chiang em em a ni. Kan sawi hmaih ep, he lehkhabu hi hindi-in tunah an let mek bawk a ni. Hengte avang hian Folklosrit ha tak a tling a ni tih hi a pawmawm hleah keichuan ka ngai.
          A dawt lehah chuan Criticism hi Mizoawnga a tlukpui phuah a ni nual tawh a, chung zingah chuan fakselna tih hi a pawm a nuam ber mai awm e.  Dr. Laltluangliana Khiangte hian literature hi kawng hrang hrangin a luhkhung a ni tih kan tarlang tawh a, chung zinga pakhat chu mi thuziak lo thlitfim leh a ha lai leh chhe deuh laite lo sawi zau a, lo lipsena, a lam tawia Fakselna kan tih tak mai hi a ni.  A ziak tam tawh hle awm e, amah pawhin prose work-ah rau rau chuan kutchhuak a ngahna ber niin a ngai. A lehkhabu pakhat Zalênpar-ah chuan heti lam hawi thuziak hi sawm a dah a, chungte chu han tarlang ila; Suihlunglen hlahril, Kan tiam tawh si, Thamral lo Mitthla, Suangtuah ram hlimthla, Beisei Ram, Engtin awm ta zel ang maw, Lungmawl selin, Thihna leh keimah, Hringchan Piallei, Ka thinlung luangliam tihte hi an ni. Tin, heng bakah hian thuhmahruai tam tak a ziakah heti lam hawi hi a ziak tel fova, ama`rawhchu tun umah hi chuan a lehkhabua chuang chin ho chauh hi kan thlur zui rih ang. Suihlunglen Hlahril tih hi Capt.L.Z. Sailo ziak a ni a, Mizo chhiara phek li leh a chanve chhungah thlir dan kawng hrang hrangin a thlir a, tin, a lehkhabu ziah dangte pawh a sawi kai a, ‘Awi karei Lucknow’ tih a ziak chu tifuh a tih thu te, lehkhabu dang a tihchhuah tawhte chanchinte a hrut chho a, a lehkhabu ziah tawhte chu a vaiin a tlar chhuak nghe nghe a, Suihlunglen Hlahril a thlir dawn emaw tihlaiin a kual zawngin a motor hi a khalh ta daih mai a, a hatna lai a awm rualin lehkhabu mal thlir tur ni si a, a kual ta duah hi hi chu a fuh vek bik lo. A han thlir chinah erawh chuan mithiam tih takah chhiar manhla tak turin a dah chhuak ta zung zung hlawm a, Capt.L.Z. Sailo-in kan suangtuah ngai loh nun ram min hmuhtir thiamzia te a rawn sawi lang a. Buddhism sakhua aanga Zoroastrianism te, Sufism te leh Shintoism sakhua te, Taoism leh Confucianism thlenga min thlirpui leh a rawn hrut kual thei chu a fak hle a, hlahril hmanga a la puangchhuak thei lehnghal phei chu ha a ti hle tih a tarlang a ni.
          Criticism lamah hian kutchhuak a ngah thawkhat a, ama’rawhchu a hna pui ber erawh a ni lem lo tih a hriat. Tin, amah hi critic chu a ni ngei a, mahse heti lam hi chu a hna peng pakhat chauh a ni ve lek fang a ni. A thuhmahruaia a ziah tam tak chu hmuh mai a harsat avangin kan hmâ tel lo mai ang a. Zalênpar lehkhabua a bihchian ho bik hi en ta ila, heta aang ringawt pawh hian critic ha a ni em? tih leh a thiam em? tih te chu a teh theih em em tho a ni. A thawnthu bihchian pakhat Engtin awm ta zel ang maw? tih C.|huamluaia ziak hi a hlu ngawt mai. Kum 1990 kuma chhuah a ni a, tun lai tan chuan hmanlai a chang thei ep tawh a ni. A chhuahna a rei tawh a, mahse chhut nawn a ni si lova, tunlai hangthar tam tak chuan eng nge a nih tih leh eng lam hawi nge a nih tih pawh kan hre thei ta lova. Sialton Official lo by-heart tlauh tlauh hintu tan chuan C.|huamluaia hi engti kawng mahin a te thei lova, a kutchhuak pawh hi thil hmuh châkawm leh chhiar châkawm tak a tling a ni. Chuti ang a nih laia Dr. Laltluangliana Khiangtein bihchianna a lo nei hi keini tan zawng malsawmna tenau han tih loh rual a ni lo. A thawnthu tlangpui leh riruang chu he bihchianna aang hian kan mitthla thei ta faih faih a, chu pawh chu a hlu titu tan chuan thinlunga khung nghal mawlh mawlh tur khawpa thu ngaihnawm a tling a ni. A thil thlir dan han tarlang leh ila, critic a ni naa mi sawisel a ching lo hle mai, a thuziak tam zawk hi kan en chuan sawiselna lam a tlem hle tih kan hmu thei a ni. ‘Hringchan Piallei’ a bihchianna-ah chuan tihian  a ziak a, “Fakna hlang hi chu vanramah kan la dawng dawn tho tho bawk a, he leiah hi chuan a famkim lo lai han phawrh hi a ul ve bawk hin a ni”, tiin10 a inthlahrung em em a, a tlar dawt leh chiahah phei chuan, “Kan pi pute pawhin chawngkhum dan tlang huat loh te pawh an lo tih hin kha maw, tu’n huatthu-ah an la em lo vang chu”11 a la ti ta hram a, mi pawi sawi a hlau hle mai. Ti chung hian a sawisel tam chuang hauh bawk silo, han pai awih theih loh tur khawp engmah a chhak chhuak chuang lem lo a ni. A fakna thu lam erawh a uar thiam hle a, hmasawnna kawng khat tala an lo hmuh theih nan leh an phur theih nan a thuziak hian a pui ngei ang tih pawh a rinawm hle a ni. Tin, thil bengvarthlak tak tak han zeh tel a thiam a, kan hriatna tizau thei tur thil a dah tel thiam hle bawk.
          A thuziak henkhata a tihlan ngei ngei hin thil pakhat chungchang lo sawi zui lawk ila.  Chuta thil langsar em em pakhat inhnialna chawk tho thei khawp thu awm chu poetry thlir dan thar hi a ni. A ni chuan poetry chu chhamhla, a hrila hril chi chauh hi a ni a ti a. “English literature kan en paw’n hei hi a chiang a, poet an tih ho chu chhamhla phuahtute chauh hi an ni,” 12 tih te a sawi nasa hle hin. Hemi zul zui hian Mizo poetry pawh hi kal ila a duh a, poetry, song, hymn song tiha kan hlate hi hen hran a rawt a. Mahse he a rawtna hi mithiam tamtak chuan an duh lo va, kan hla ha tam berte hi poetry ni lova song emaw hymn song emaw huanga an luh dawn vangte pawh a ni mahna. A zir duhte tan chuan hetia thliar hran hi a awlsam phah hle awm e, a ni pawh hian chu chu a hria a, a tlangau pui nasa hle nghe nghe a ni. Hemi chungchangah hian kan mithiam henkhatte thlir dan dik tawk lo a tihzia te, an hrelo nia a hriat thute a sawi fo hin a, fimkhur tak chungin ziahte pawh a ziaklang hin, lehlam lahin amah hian a hrelo zawk alawm an ti ve thung a, amah deuh chauh hian a pawm lo tih te a ri nawk mai. Engpawh nise tun dinhmunah hi chuan he thlir dan thar hi a nawlpui hi chuan pawm harsa an la ti hle rih tih a lang a, a lo dik a, a lo ha a nih chuan pawm hun erawh zawng a awm ngei ang, zangkhua pawh a bungbut hin kha maw!
          Awle tunah chuan thutluang ziak lama a tha thawh chungchang kan hma leh rih ang. He huangah hian a essay ziakte leh a thuziak dang hrim hrim chungchang sawi kan tum dawn a ni. Thu hi a ziak tam tawh hle a, a zat dik tak sawi fak a har hle. Za chuang tak meuh meuh a ziak tawh ti ila a dikah ngai phawt mai teh ang. A thu ziak tam tak hi chu chanchinbu hrang hrangahte chhuah an ni a, han hmuh vek sen a ni lova, a zawn pawh thil hautak tak tur a ni, chuvangin tam tak a ziak tawh tih hi pawm phawt mai ila a finthlak ber ang. A essay ziakho hi lehkhabu pakhat Zalênparah a dah khawm a, he lehkhabua a dah ringawt pawh hi a tam tham thawkhat hle mai. Tin, a hranpa ngatin  a zinna ram chanchin (traveloque) a ziahna hi Korea & Ramfan Thukhawchang tiin tun hnai mai (2009) khan a tichhuak leh bawk.  He lehkhabuah hian Korea ram a zin chanchin bâkah hmun hrang hranga a thil tawn leh dai hriat a ziaka, a ngaihnawm takzet a ni. Khawpui changkang leh thil changkang tak tak a tawn hriat a dahkhawmte hi a hlu tih hian kan sawifiah zo meuh ang emaw chu. Mega city i fang thei ang a, National museum-te pawh awmhmun aangin he lehkhabu hmang hian engemaw chen chu i bih kual thei ngei ang, chu mai a la ni lo India Prime Minister-te hial pawh i mitthla thei ang a, i hriat loh thil chi hrang hrang i hria anga, nidanga i la hmuh ngai loh lungawina chu i hmu ang. Korean i ngaisang a nih phei chuan he lehkhabu hi lei la, chhiar la mutpui hmiah rawh, i rin loh ang takin thil ha hlir i hmu mai ang. Mihring tute mai pawh hian chemkalna bik riau kan nei a, kan tum leh tih em em pawh awm lo hian kan thil thenna lamah hi chuan kan tla na phian zel a. Chu chu mihring zia a ni, Wordsworth-a pawh ‘Nature hi a Pathian a ni’ an tih fo hinna chhan pawh hi a chhan pakhatah chuan ‘a thil thenna lam a ni ve miau alawm’ tih hi a dik ve fu in ka ring hin. Chuti ang chiah chuan Pu Tluangtea pawh hi a thuziak, a bikin essay-ah rau rau chuan ramfan thukhawchang (traveloque) ho hi a ngaihnawm zual a, mi mai maite pawh hi khawvel tukverhah min dah chhuahpui daih a, ram leh hnam hmangaihna rilru erawh thiam takin a sep chhuak hin si; chuvangin heti lam hi thutluang ziakah chuan a chemkalna dik tak a niin ka hria.
          A thutluang ziakah pawh hian langsar leh riau pakhat a awm a, chu chu a ram leh hnam a vei zia a ni. Nikum (2008) maia Mega City an tih mai hin zinga pakhat Mumbai khawpuia Aantar Bharati Conference an tiha a kal chungchang a ziahnaah hian a hnam rilru chu a lang chiang hle mai. Padma Shri Awardee tiin an o chawimawi thiam hle a, chu’ng vangte pawh chu a ni mahna thusawina hun ha tak an pe a, Mizoram hming pawh state dangte hming aia hmasa-ah lam rik a lo ni ve ta a. “Sikkim hma chiaha min lam chhuah ve hram chang a tam. Kan tel ve avanga Mizoramin hriat a’n hlawh riau mai te chuan kei chu min tilawm ril raih mai” 13 a ti te hi a chapo reng reng lo va, a ropui em em zawk a ni. A sawi chhunzawm zel a, “Kan telna apiangah chhuak khawm zinga a hrui hraw pawl ni thei zel hlawm ilang chuan Mizoram hi a lo lar ve tial tial dawn chu a ni mai e a” 14 a’n ti te hi a va dik tehlul em. Chu chauh a la ni lo, “‘I awmna hmun a piangah eng rawh’ tia Kristiante kan infuihna hrulah chiah mai hian, ‘I awmna hmun apiangah i ram leh hnam chawimawi rawh’ tih hi thupuia kan neih reng a ul hlein ka hre hin” 15 a la ti ta fo va, a ram leh hnam a hmangaihzia hi sawi belh vak pawh ngai lovin heng thute pawh hian a tilang chiang hle a ni. A ram aiawha hmun tam taka a kalnaah hian a satliah nih a duh ngai lova, Mizoram hi eng nge a nih miten hria se a duh a, a hun lo pawh nise a ram tan chuan ât a so hreh lo! Kum 2003-a National Conference on Tribal Languages, New Delhi-a a tel uma thusawi apiangin hindi ringawta an sawi a hriatthiam loh vanga minute nga lai mai Mizoawnga thu sawi lui ve ngat ngam khawpa ât so duh mithiam, a ni ang kan nei hi Pathian hnena lawmthu sawi mawlh mawlh tur kan va ni em. U.N. khawmpuia A.B. Vajpayee thusawi chu tluk mah suh se a maha awm Mizo rilru chu hmuh hmaih rual a ni lo. Amah ngeiin chu lai hun a sawi dan han tarlang leh ila. A sawi zo chiah chu a tia lawm,“Kan khuallian lam ka va hawi a, a lo nui ruh ruh a, ani chuan min hrethiam hlein a lang. A hen chuan, “a va â em!” tih melhin min melh a, a hen chuan, “a tho â a ni lo’ng maw?” an ti awm e” tiin.16 Mahse hei hian rah ha a chhuah a, a hnuah chuan english-in thu an sawi ve ta a ni tih min hrilh. Ani chuan, “Ngawi renga ram khat aiawh nih ringawt mai hi chu hain ka hre lo.....At so kan nih pawhin ram aiawha â-ah ka inngai” a ti thei a ni.17 Mizo tam tak chuan Vairengte pela ni hnih thum kal kan thlen chuan Mizo nih te hi an lo zak leh mai hin a, kan hnamah hian kan chiang lo ta mai hin, heti ang mite tan hian amah hi zirlaibu chhah tak a tling a ni. Spirit of Northeast Inkhawmpui 2009 kumtira New Delhi-a neihah pawh Mizoram aiawh a paper chhiar turte tu mah an lang lova, nil ai chuan tiin huai takin ât a so leh ngam te hi a ngaihsanawm mang e. Han thur chhuak leh lawk ila, “National seminar puitham tak an huaihawt bawk a. Chuta tan pawh chuan Mizo tu mah an lang lo. Sawm an awm lo chu a ni lo. Thuziak chhiar tura beisei Mizo pathum an awm a, an hmingte pawh a tlar ve hat a, mahse tu mah an lang lo zu nia! A va pawi hin tak em! Kei ta pek chuan ât kan so leh ta a nih chu!” tiin.18 Amahah hian Mizo tana hahnemngaihna hi engtiklai mai pawh hian a nung reng a ni tih a hriat a, he a ram hi ava hmangaih em, mite hmâah a mualpho tur a ni lo tih hi ava nunpui chiang em. Tarlan loh atan chuan ka ui deuha kan thai lang leh hram teh ang, “Ka thupui ngai bawk, ‘Mizoram hi an lang lo bik tur a ni lo’ tih chu changchawiin ka’n inti huaisen chawp a....Mizoram ‘nil’ tur chu ka ngai ngam lo ve” 19 a han ti thei te hian kan vanneihzia min hriatchhuah nawn tir fo rawh se. A hranpa ngata chhui tham thil tam tak a ziak a, phek tam tak daih a ni a, phek tlemte a han sawi zuah mai chi a ni lo. A thuziak hi han thluai thlum tum lutuk avanga ul lova thildang sawi tak vak ang chi a awm lova, tlang takin a sawi nghal mai a, chhiar a nuam a, tin, a essay henkhat phei chu zirlaiah te pawh hman a awm bawk a, awng thar chher tum ranin engkim hi a ziak emaw tih tur a ni a, a bikin english thumal henkhat chu Mizoawngin a ziak maia, entirnan; tisat(t-shirt) te, Zubili(Jubilee) te, Tivi (T.V) han tih ang chi hi tam tak hmuh tur a awm a, heti lamah pawh hian a thawh hlawk pawl chu a ni awm e. Tin, thuziakmi dangte ang bawkin thu hman uar bik a nei ve a, langsar ber mai chu ‘chhap e’ tih hi a ni, he thu hi a thuziak hrang hrangah hian thuchangkim(sentence) tawp khar nan a hmang nasa hle a, a langsar bik hle a ni. De Quincey-an ‘Literature of Power’ a tih ang chite pawh a kutchhuakah hian tam tak hmuh tur a awm a, hringnun kaihruai thei thil tam tak a ziak a, personal essay kan tih ang chi te pawh a bilh tel vek a, a tlangpui erawh chuan a thuziak tam berte hi chu ‘Literature of Knowledge’ tih tur ang chi an niin a lang. A thuziak leh lehkhabu ho chhiarin, a bik takin traveloque hoah hian diary ami a ngai ngaia lak chhuah niawm tak hmuh tur a awm leh zeuh hin a, chhiar erawh an tihahthlak deuh.

          Tin Dr. Laltluangliana Khiangte hi Biographer a ni bawk. Mi chanchin hi hun chep tak karah pawh a ziak zel thei a, mi pakhat chanchin ziah pawh a har dawn tehlul nen ani hi chuan heti ang lehkhabu hi panga lai a puitlin tawh a,  hla phuah thiam Lalruali chungchang te, Biakliana Robawm te, Liangkhaia Lungphun te, Lunghlu tih te leh Khawlkungi Kutchhuak tih te thleng hian a kutchhuak vek an ni a, a thawh rah hi a lawh a lawh tham tak meuh meuh a awm tawh a, a rah lah hi a hmin ha in a thlum pawh a thlum viau a, kan literature khawvel hian kawng kawi pawh ngil takin ani zârah hian a la zawh zel thei a ni. Sawi hmaih theih hauh loh tur chu Literature History mumal taka a bua a chhuah hi a ni. Ama kutkawih vek ni mah suh sela a buatsaihtu a ni miau a, han ngaih hlut loh ngawt chi a ni der lo. Heti lamah hian kutchhuak pakhat chauh a nei a, mahse a hlu veng veng thung si, a Thuhlaril avang ringawt pawh hian he Mizo literature khawvel hian a theihnghilh tawh mai maiin a rinawm loh. BA  first year-ah he lehkhabu hi zir a ni a, a chhiar apiangin ropui an ti a, har pawh an ti a, chu chuan a hlutna a tizual nasa em em lawi si. He thuhlaril avanga BA first year kum hnih beinawn tawhte pawh an awm a, an vanduai kan ti dawn nge an thiam lo kan ti dawn tih pawh hriatthiam a har hle mai. Engpawh nise an zir tlem a niang e.
          Kan han lut kawi thuak thuak hlawm a, mual henkhat chu kan pawhchhiat viau pawhin a rinawm, eng pawh chu nise kan tlin tawk leh phak tawk chu hei zawng hi a ni mai a, kan hotupa hlutna erawh kawngkhat tala chawisan a châkawm ngawtmai! Mual khat chauh thlo lova mual li mual nga kan vaihma avangin a kutchhuak hlutna te, a thupui hawi zawng te, a thu ken te leh a ropuina tam tak chu hriat vek a harsa mai thei a, mahse a ni hi Mizo Literature khawvelah hian mi pakhat a tling a ni tih erawh a lang chiangin a rinawm. Translation a ni emaw, thuziak a ni emaw, english-lama kutchhuak ngah ber a nih a rinawm a, tin, a kutchhuakte reng reng hian chhiar nawn leh ngai khawp thu hlu an pai ha em em vek bawk a ni. A pumpuia thlir pawhin a lehkhabu chhuahte, essay a ziak zawng zawngte, Mizo thu leh hla english-a a translate-te, seminar paper zawng zawngte nen chuan Mizo zingah a ni aia kutchhuak ngah hi an awm kher lovang tih hi Sam ziak ang maiin a rintlakin ka hria. Shakespeare-a drama hamlet a lehlin te hi chhiar a nuamin a thu chheh pawh a mawi hlawm hle. Heti lamah pawh hian kal thui ta se hming a chher leh theimai awm asin. Heng Othello te, Ben Johnson-a Alchemist-te pawh lehlin a tum tih ama’n a sawi a, a puitlin hun a nghahhlelhawm ngei mai, a leitur zinga tlar hmasa luah lumtu nih zawng a phurawm ngawt ang le.
          Literature huang (Literary Genre) hrang hranga kutchhuak ngah êm êm Dr. Laltluangliana Khiangte hi English ho tana Shakespeare-a a pawimawh ang hian keini Mizote tan chuan nakin thleng pawhin a pawimawh êm êm reng ang a, a hlutna pawh a kum telin a pungin kan hre chhuak chho zel ngei ang. He kan Mizo literature tana a hn<n leh a zâr nih fawmkemtu Dr. Laltluangliana Khiangte kan nei hi engti kawng zawng pawhin ‘Mizo ka ni’ inti tân hi chuan a hlu a, kan Literature hmahruaitu ni zui zel teh se.


References:
  1. Khiangte Dr. Laltluangliana., Rochuam, p.9.
  2. Ibid., p. 69.
  3. Thanmawia R.L. Dr., Zirsangzela leh a Hlate, Seminar paper, unpublished, p.4.
  4. Class Lecture., Dt. 7th September, 2009.
  5. Ibid., Dt. 15th October, 2009.
  6. Thu leh Hla., May 2002, p.21.
  7. Khiangte Dr.Laltluangliana., Pasalha Khuangchera, p.
  8. Khiangte Dr. Laltluangliana., Zalênpar, p. 131.
  9. Khiangte Dr. Laltluangliana., Folktales of Mizoram,p.8.
  10. Khiangte Dr. Laltluangliana., Zalênpar, p. 366.
  11. Ibid., p. 366.
  12. Khiangte Dr.Laltluangliana,MizoHlahrilthlanchhuahte,    p.10
  13. Khiangte Dr. Laltluangliana., Korea & Ramfan Thukhawchang, p.250.
  14. Ibid., p. 251.
  15. Ibid., p. 251.
  16. Ibid, 205.
  17. Ibid, p. 205 & 206.
  18.  Ibid, p. 274.
  19.  Ibid, 275.